Anna Aleksanyan
Arevik Avetisyan
Ermeni Soykırım Müzesi ve Enstitüsü’nün araştırmacıları

26.09.2009


Boğos Arapyan (Hovhannisyan, Arapoğlu) 1742’de Akın’da yakın bulunan Apurceh köyünde doğmuş. Sultan Selim döneminde B. Arapyan babasıyla K. Polis’te yerleşmiş. K. Polis’te bir süre tüccarlık yaptı, sonra da kendi babası baskıcı Hovhannes Asaturyanı’ndan basım işi öğrenerek araştırmış. Baban kuran Ermeni matbaa harfları yetkinleşerek ve tamamlayarak Boğos Arapyan Gürcüce ve Türkçe basımın temeli olan ilk matbaa harfların kurması başladı.

1760y.y. K. Polis’te teklemeye çalışan biraz basımevi var. Her basımevisinde kurşun harflar yapılan dökümhaneler var. Harfları yarışmaya sebebiyle satınmaz. Baskıcılar kendi tekelini korumaya için “gutenberg” buluşu gizli tutmak istiyordılar.

1770y.y. Boğos Arapyan hünerli harf dökümcü olarak şöhret bulmuştur. 1781’de Gürcü kralı II Herakl onu Tiflis’e davet etti. Boğos Arapyan Gürcüce matbaa harfları yapması ve Gürcüde basımevi kurması işleri başladı. Arapyan büyük bir işi iyice sona erdirdiği zaman kıralından devrindeki için büyük parası 8000 dahekan alıyor.

1791’de Boğos Arapyan Türkçe “nesih” ve “ta’lik” yazısı kurarak Osmanlı İmparatorluğu’nda büyük hizmet yapıyor. Bir süre sonra kendi istediği göre bu yazıları “Arapoğlu” denmiş. Sultan II Mahmut Arapyan’ın basımevin hakkında işitince oraya ziyaret ettiği karar kabul ediyor. Sultan basım işin gizlilerin tanışmak isterdi. 1816’da “Ermeni Gutenberg” Boğos Arapyanın ülkede yeniliği yaptığı ve hizmet ettiği için özel fermanla Sultan matbaasınında müfettiş tayin ettmiş. Bu fermana göre Boğos Arapyan ve onun dört oğlu bütün vergiden muaf tutmuş, buna kadar K. Polis’te yalnız üç Ermeni ailesinde Düzyanlar, Balyanlar ve Dadyanlar bu statüsü var.

O devrilerde adet olduğu gibi zanaatçılar başlıkta kendi zanaatın sembol olan küçük “kokart” koymuş. Arapyan kendi başlıkta II Mahmuttan verildiği “Matbaa-nişan” koyan ilk ve tek adam olmuş.

11 Kasım 1831’de Arapyan Sultan matbaasınında Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk resmi gazetesi “Takvim-i vekayi” ve onun Ermeni seçeneği 500 örnekten “Haytarar lro Mets terutean Osmanyan” yayınlanmış. Ermeni seçeneğin tecrümanı K. Polsun Ermeni Patriğin katibin yardımcısı Husik olmuş.

Bu iki gazetesinin yayınlanma için Arapyan hükümetten 2000 kuruş aylık alıyor. Gazeteleri bütün kaymakamlara bedava verilmiş. Gazetelerinde hükümet işlerin hakkında türlü malzemeler de yayınlanmış.

Arapyanın basımevisinde Sultan matbaasınında için Türkçe harfları düküyordılar. Bu harfları basımevisinden çıkarması ve satması sultanın izinmeden yasaktır.

Ermeni basımında Boğos Arapyanın hizmetin değer biçilmez. Arapyan “Mesrop’un matbaa harfları” yetkinleşerek ve tamamlayarak olabilir. Onun basımevisinde “İ tparans Arapyan Poğosi Apuçehtso” nişanıyla 1799’da “Jamagirk”, 1802’de “Narek”, “Tsaşoç”, “Tonatsoyts”, “Şarakan”, 1805’te “Avetaran”, 1806’da “Arakk Soğomoni”, 1824’te “Agatangeğos”, 1826’da “Kerakanutyun Hayots lezvi” ve diğer değerli kitaplar yayınlanmış.

1835’te 95 yıllında Boğos Arapyan vefat etti, ve Ortaköydeki mezarlığında gömülmüş.

1912’de Teodik Ermeni basımın 400 yıldönümünün armağan eden “Tip u Tar” (Basım ve Harf) adlı cildinde Boğos Arapyanın mezarın hakkında yazmış, ki H. Ketikyanla onun mezar taşı aramağa gittiler, ama mezarlığı kuzeyden artık yıkmış ve jimnastik okulu olmuş. Ermenilerin ve Müslim’lerin yardım eden bu büyük Ermeninin mezarı bulamamış...

En ünlü Ermenilerinden biri Boğos Arapyan Osmanlı İmparatorluğu’nda basım işi basım sanat haline getirebildi.

“ “Ermeni Gutenberg”in başlayan işi oğulları ve torunları devam ediyorlar.