19. yüzyıldan beri bilhassa Milli Anayasası’nın onaylamaktan sonra batı ermeniler kendi milli iç hayatını ve eğitimini ilerletmeğe ve çözmeğe başladılar. Burada problemler ve meseleler çok vardı. 19. yüzyılda Osmanlı imparatorluğu’nda Ermeni kültürel, eğitim kurumlarının izni çok zor alınırdı.

Osmanlı imparatorluğu’nda ilk ermeni okullar 1790’lık yıllarda Istanbul’da genellilkle kilisenin ya da ermenilerin araçlarıyla ve inisiyatifiyle kurulmuşlar. 1886yılında Istanbul’da artık 46 ermeni okulu vardı (32 erkek okulu, 14 kız okulu, 4700 öğrenci, 1472 kız öğrenci ve 142 öğretmen). 19. yüzyılın ortalarından beri Batı Ermenistanın şehirlerinde ve köylerinde de okullar kurulmuşlar.

Genellikle eğitimli ermeni gençlerin inisiyatifle ayrı ayrı ermeni illerde okullar kurmak, eğitim, aydınlık yaygınlaştırmak amacıyla kurulan kültürel dernekleri batı ermeni eğitiminin örgütlemesini ve ilerletmesini kolaylaştırdılar. 1846 y. Murat-Rafael Ermeni Okulu öğrencilerinin inisiyatifle kurulmuş ''Hamazgayin'',Izmir’de “Syunyats derneği”, Istanbul’da “Andznuer derneği”, Sebastya’da “Seneqerimyan”, Brusa’da “Usumnasirats”, Harput’ta “Smbatyan ve Hogeser”(Tasalar), Huseynik’te “Andznuer”, Mezre’de “Usumnasirats (Araştırmasever) ve Azgasirats(Milletsever)”. Çımışkatsag’ta “Vardanean”, “Ararartean Krtakan”, “Dprotsasirats Arevelean (Doğu Okulusever)”, Erzurum’da “Artsnean”, “Usumnasirats(Araştırmasever)”, “Yntertsasirats (Okumasever)”, “Sisakan” şu derneklerindeydi.

Yabancı misyonerlerin Türkiye‘ye gelişi de batı ermeni eğitiminin ilerletmeye büyük çaplı yardımcı olmuştur. Onlar kendi faaliyetinin ilk zamanlarda oldukça çok iki cinsel okullar ve kolejler açmışlar. Neticede 19. yüzyılın sonundan beri oldukça çok ermeni ermeni gençler avrupalı.

Üniversitelerinde tahsil görmüşler. Bunlar geri dönmekten sonra yeni açılmış okullarda öğretmenlik yapmışlar. Milli Merkez Yönetimi öğretim kurulunun hazırlamış olduğu „Vitşakatsuyts’a“ (Hal gösteren) göre 1901-1902 yıllarında Osmanlı Imparatorluğu’nde 803 ermeni milli kolejler (81208 öğrenci ve 2088 öğretmen) olmuşlar. Bunlardan 441 koleji (29371 öğrenci, 7772 kadın öğrenci ve 921 öğretmen) Batı Ermenistan’daydı. Bu sayıları yalnız Ermeni Gregoryan cemaati hakkındadır: Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan Cemaatleri’nin okulları ve öğrencileri, hem de özel okullarında ve kolejlerinde tahsil görmüş iki cinsel öğrencileri „Vitşakatsuyts’a“ girmemişler. Bunların sayısı da oldukça çok idi. „Vitşakatsuyts’te“ Istanbul’un mahalle kolejleri de yokmuş.

Böylece Birinci Dünya Savaşı’na kadar Osmanlı imparatorluğu’nda yaklaşık olarak 1996 ermeni okulu (173022 öğrenci) olmuş. Bundan 1251 okulu (yaklaşık olarak 76548 öğrenci) Batı Ermenistan’da olmuş.

Bu teşkilatları sayısında Constantinople’de “Andznver kuruluşu”, Sebastya’da “Senekerimyan”, Kharbert’te “Smbatyan ve Hogeser(Tasalar)”, Huseynik’te “Andznver”, Mezre’de “Usumnasirats(Araştırmasever) ve Azgasirats(Milletinsever)”, Çmşkatsak’ta “Vardanyan”, “Ararat okulu”, ‘Dprotsasirats Arevelyan(Doğu Okulusever)”, Erzurum’da “Artznyan”, “Usumnasirats(Araştırmasever)”, “Intertsasirats(Okumasever)”, “Sisakan”, Bursa’da “Usumnasirats(Araştırmasever)” ve diğerler.