SOYKIRIM VE TAHLİYE
OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDAN ERMENİ ÇOCUKLARIN TAHLİYESİ 1915-1923 YILLARINDA
Kharberd’den tahliye edilen 5.000 Ermeni çocuk, 1922
1915-1923 yıllarında Ermeni Soykırımı sonucunda yaklaşık 500.000 Ermeni çocuk öldürüldü (yakarak, zehirlenerek, boğularak), açlıktan ve farklı salgın hastalıklardan da öldüler.
Soykırımı yaşayan çok sayıda çocuk yetim kaldı ve zorla islamlaştırıldı. Ermeni kuruluşları, kilise kurumları, uluslararası yardım kuruluşları (Yakın Doğu Amerikan Yardım Komitesi, Londra Belediye Başkanı Vakfı, Danimarkalı Kadınlar Birliği, Rusya Kızıl Haçı, Rusya Şehirler Birliği vs) ile birlikte uluslararası kuruluşlar (Kızıl Haç, Milletler Cemiyeti) da hayatta kalanları yaklaşan ölümden kurtarma ve imparatorluk topraklarından tahliye çalışmalarında aktif faaliyet gösterdiler.
Ölüme karşı tek başına kalan yetimlerin o topraklardan tahliyesi, onların fiziksel güvenliği, yaşamı ve milli eğitimini sağlayacaktı. Soykırım yıllarında genel olarak tenha yerlerden (çöllerden, ormanlardan), dilencilik yaptıkları sokaklardan, müslüman ailelerden ve Türk devlet yetimhanelerinden toplanan yetimler tahliye edildi. Savaş bölgelerinde bulunan Ermeni çocuklar da Rus ve İngiliz askerler tarafından tahliye edildi.
Soykırım yıllarında Ermeni çocukların ilk büyük ölçekli tahliyesi Musa Dağı’nda kahraman savunması sırasında gerçekleştirildi. 1915 yılın ilkbaharında Jön Türk hükümeti Batı Ermenistan’daki ve Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer bölgelerinde Ermeni nüfusunu tehcir ve imha etmeye başladı. 30 Temmuz’da Akdeniz kıyı bölgesinde bulunan Suedia’nın (Halep vilayeti, Antiok ilçesi) 6.000’den fazla Ermeni’nin yaşadığı 6 köye sürgün emri verildi. Nüfusun küçük bir kısmı emre uydu, kalan yaklaşık 5.000 Suedia Ermenileri Musa Dağ’ına tırmanıp 53 gün süren savunmaya başladılar. Fransız “Gişen” ve “Jeanne d’Arc” gemileri 13-15 Eylül’da ulaştılar ve 4058 kişiyi Musa Dağı’ndan Mısır’ın Port-Said limanına tahliye ettiler. Fransız gemilerinde Gişen ve Azatuhi gibi sembolik isimlerle adlandırılan bir kaç çocuk dünyaya geldi.
Musa Dağ’ından Port-Said’e tahliye edilenlerden 1.563’ü çocuk idi.
Bu sırada Ermeni çocukların tahliye çalışmaları Khnus, Van, Bağeş ve başka yerlerde de gerçekleştirildi.
Küçük Asya’da Kemalist (milliyetçi) hareketinin genişlemesiyle birlikte 1921-1922 yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunan yetimhanelerde sığınan Ermeni çocuklar için tehlikeli bir durum oluşturuldu. Kilikya’da Kemalistler tarafından gerçekleştirilen Ermeni katliamlarına bir sonuç olarak Aytap, Maraş, Haçın, Mersin ve diğer şehirlerden binlerce Kilikya Ermenileri’nin atalarının evlerini terk etmek zorunda kaldıktan sonra bu durum daha ciddi bir hal aldı. 1921 yılı sonunda Kilikya Ermenileri’nin kitle tehciri sırasında yaklaşık 7500 Ermeni yetim Kilikya’dan Halep, Beyrut, Şam ve İskenderun’a tahliye edildi. Yetimlerin çoğu Milli Bakım ve Ermeni Hayırseverler Genel Birliği’nin koruması altında kaldılar.
Aralık 1921’de Basra vilayetinin Nahr el Oman nahiyesindeki Ermeni kampından tekne ile 816 Ermeni yetimin Kudüs’a getirilmeleri Ermeni çucukların tahliyesinin bir bölümü idi. Küdüs’a getirilen çocukları Ermeni Patriği Başpiskopos Yeğişe Duryan, ulusal figürler ve çok sayıda yerli Ermeniler karşıladılar.
1915-1923 yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun toprakları genelinde Jön Türkler’in ve Kemalistler’in tarafından gerçekleştirilen Ermeni katliamları sonucunda yetim kalan binlerce çocuk yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldılar. Bu endişeyle 7 Şubat’ta 1922’de Halep’te Yakın Doğu Amrikan Yardım Komitesi’nin temsilcileri ve Kilikya Başpatriği 2. Sahak tarafından yetkinlendirilmiş başpatrik yardımcısı rahip Harutyun Yesayan’ın başkanlığında Ermeni heyetinin toplantısı gerçekleştirildi. Toplantıda Türkiye’nin güney ve güneydoğu bölgelerinde sığınan Ermeni yetimleri Suriye ve Lübnan’a, kuzey ve kuzeybatısındaki yetimleri ise Yunanistan ve Kafkasya’ya yerleştirmeye karar verildi. Türkiye’nin merkez bölgelerinde başta Kesarya, Konya, Sebastya olmak üzere kuzey bölgelerinde Trabzon, Samsun’da bulunan Ermeni ve Yunan kimsesiz kalan Hristiyan yetimler, Amerikan Yardım Komitesi’nin aldığı kararla kara yollarıyla Constantinople’ye getirildiler, buradan da tekne ile Yunanistan’a taşındılar ve 13 yetimhanede yerleştirdiler. Çökmek üzere olan Osmanlı İmparatorluğu’nun Trakya bölgesinden yetimler Romanya ve Bulgaristan’a, İzmir ve Brusa bölgelerinden ise Meriç nehrinden Yunanistan’a taşındılar.
Türkiye’nin güney ve güneydoğu bölgelerinden (Urfa civarından, Mardin, Kharberd, Akn ve Malatya’dan) Ermeni yetimlerin tahliye çalışmalarının sorumluluğu 1922 yılından beri Yakın Doğu Amerikan Yardım Komitesi Urfa şubesinde çalışan ve bu komite tarafından toplanan Ermeni yetimlerin bakımıyla uğraşan Yakob Küncler ve eşi Elizabet’in omuzları üzerinde kaldı. Türkçe’yi iyi bilmeleri ve bölgeyi iyi tanımaları nedeniyle bu görev onlara emanet edildi.
Küntzler Nisan 1922’de dünya tarihinde en büyük tahliye operasyonunu düzenleyip Kharberd ve etrafındaki bölgelerden yaklaşık 5.000 çocuğu tahliye etti. Jacob Küntzler tarafından derlenen istatistik rakamlara göre genel olarak Türkiye’nin güney ve güneydoğu bölgelerinden kendi düzenlendiği çeşitli gruplarla Suriye ve Lübnan’daki yetimhanelere yerleştirilen yaklaşık 8.000 Ermeni çocuk tahliye edildi.
Eylül 1922’de Smirna felaketi sırasında Amerikan askeri gemileriyle Yakın Doğu Amerikan Yardım Komitesi’nde çalışan Sara Corning’in çabalarıyla Yunanistan’a taşınan yaklaşık 5.000 Yunan ve Ermeni yetimler Kemalistler tarafından artık yanmış olan şehirden tahliye edildi. Tahliye faaliyetleri sonucunda Jön Türkler ve Kemalistler tarafından gerçekleştirilen soykırım politikasından binlerce Ermeni yetim kurtuldu.
J. Barton rakamlarına göre 1922-1923 yıllarında Yakın Doğu Amerikan Yardım Komitesi’nin aktif yardımıyla İmparatorluk’tan 30.000 Ermeni ve Yunan yetim Suriye, Lübnan ve Yunanistan’a tahliye edildi, onların 12.000’i yalnız güney ve güneydoğu bölgelerinden.
Fransız tekneleriyle Musa Dağlıların Port-Said’e tahliyesi, 1915
Musa Dağı’ndan tahliye edilen çocuklar Port-Said’da, 1915
Musa Dağı’ndan tahliye edilen çocuklar Port-Said’da, 1915
Musa Dağı’ndan tahliye edilen çocuklar Port-Said’da, 1915
Nahr el Omar’dan Kudüs’e 816 Ermeni çocuğun tahliyesi, 1921
Ermeni yetimler Kudüs’te, 1922
Küntzler tarafından Türkiye’den kör ve özürlü Ermeni yetimlerin tahliyesi, 1922
Küntzler tarafından Türkiye’den 8.000 Ermeni yetimin tahliye yolları, 1922
Türkiye’den tahliye edilen Ermeni yetimler, 1922
Kharberd’den tahliye edilen 5.000 Ermeni yetimler, 1922
Türkiye’den tahliye edilen Ermeni yetimler, 1922
Türkiye’den tahliye edilen 8.000 yetimin 130 çocuklu birinci grubu,
iki günlük zor bir yolculuktan sonra dinlenme sırasında
Urfa’dan tahliye edilen Ermeni yetimler Kürt köyü Suruc’da, 1922
Ghazir (Lübnan) yetimhanesinde sığınan Türkiye’den tahliye edilen 1.400 yetim
Yakın Doğu Amerikan Yardım Komitesi temsilcileri tarafından tahliye edilen çocuklar gemiye binerken, 1922
Yakın Doğu Amerikan Yardım Komitesi temsilcilerinin eşliğinde
küçük yetimler sırt çantaları ve cankurtaran simitleriye gemiye tırmanırken, 1922
Tahliye edilen küçük yetimler iskelede gemiyi beklerken, 1922
Türkiyeden tahliye edilen binlerce çocuk. Onlar atalarının doğup büyüdükleri evleri terk etmek zorunda kaldılar, 1922
Minik yetimler düzgün sıralarla Türkiye’den tahliye edilirken, 1922
Smyrna’dan Sara Corning tarafından tahliye edilen çocuklar, 1922