Ermeni soykırımı’nın yıllarında tehcir, katliamlar zarfında çok çocuklar öldüler. Osmanlı Imparatorluğu’nun Içişleri bakanı Talat’ın emirlerinden birinde yazmıştı:”Beş yaştan beri tam osmanlı ermeniler şehirlerden dışarıya götürülmelidirlar ve öldürülmelidirler”. Çocukların bir kısmı diri diri yakıldı, öbürleri zehirlendiler, suda boğuldular, açtan, hastalıklardan öldüler. Soykırım sonucunda yüz binlerce çocuk yetim kaldı, bunlardan bir kısmı dini ya da milleti değiştirmek zorundaydı.
Diri diri yakılması olayları Bitlis vilayetinde daha çok idi. Muş'te Alman yetimhanede çalışan Isveç misyonarı Alma Yohansson şehirde pek çok kadınların ve çocukların diri diri yakılmasını tesbit eder. Çocukların diri diri yakılması olaylar Der-Zor'de de oldular. Burada binlerce çocuklar toplanmışlardı. Şehirden dışarıya götürüp çocukların üzerine petrol koyup sağ-sağ yakmışlardı. Çocukların öldürme bu yöntemi Harput, Diarbakır vilayetlerinde de kullanmıştır.
Bu yıllar zarfında türk doktorların yanından da ermeni yetimlere zehrrleme olaylar oldular. Görgü tanıklarına göre türlü türlü yerlerden Akn’da toplanmış olan yaklaşık olarak 500 ermeni yetim türk doktorlar yanından zehirlendiler. Trabzon’da soykırımın hemen hemen yöntemleri kullanıldılar. Trabzon'un sağlık hizmetleri memuru dokt. Ziya Fuat ve şehrin sağlık hizmetleri şefi dokt. Adnan yerli türk doktorlarının sözlerine dayanarak Trabzon vilayetinin sağlık hizmetleri şefi dokt. Ali Sayip şehrin Kızıl Haç’ın hastanesiye getirilmiş olan ermeni çocuklarını periyodik zehrilemeğe ve verilen ilacı almak istemeyen çocuklarını Karadeniz’de boğmağa emir veriyordu. Dokt. Sayib’in başka bir yöntemi de hamam haline getirilmiş olan evlerinde ermeni çocuklarını öldürmesiydi.
Çok ermeni çocuklar Fırat nehrinde bilhassa Der-Zor’un kısmında suda boğuldular. Bir ermeni görgü tanığıya sözlerine göre Der-Zor’un polis şefi Mustafa Sidki’nin emriyle 24 Ekim 1916 aşağı yükarı 2000 yetimin ellerini ve ayaklarını bağlayıp Fırat’a attılar. Onları ikişer polis şefinin önünde nehire atıyorlardı. O suda boğanların ıstıraplardan büyük keyif alıyordu. Çocukları kitle suda boğmağa öbür merkezi Kemah deresiydi. Türkiye’de ABD’nin elçisi H. Morgenthau’ya göre türkler Kemah deresi’nde yüzlerce ermeni çocuk öldürmüş ve Fırat’a atmışlar.
Ermeni çocuklarını yoketmeğe türk hükümetinin politikası tehcirden sonra daha аçıк oldu. Artık soykırım yüzünden pek çok yetim çocuklar toplanmışlardı. Bu çocuklar için türk hükümeti bazı yerlerde yetimhaneler açtı. Talat yalnız kendi anababalarının ıstırapları anımayan yetimleri toplamağa ve tutmağa emir verdi. Öbür çocukarı kervanlarla beraber gitmeliydiler. Danimarkalı kadın misyoner Marcher hükümet yanından Harput’te kurulmuş bir yetimhanede oldu ve yetimhanenin 700 yetimin çok iyi halinden şaşırdı. Ama birkaç gün sonra tekrar gelerek 700 yetimden 13 yetimin kaldığını gördü. Öbür yetimler yoktular. Çocukları Tsovq (Gölcuk) göle götürmesini ve suda boğmasını belli oldu. Burada 1915 yazın on binlerce ermeniler suda boğulmuşlardı.
Bu yıllar zarfında pek çok ermeni yetimleri kürtler, türkler ve araplar götürdüler. Onlar ermeni çocukları evlat edindiler ve islamlaştırdılar. Bazı yetimhanelerde de, Antura yetimhanesi gibi, ermeni çocukları islamlaştırıldılar. Birçok örgütlerin ve insanların yardımıyla ertesi yıllarda binlerce ermeni yetimler bulundular ve fidye verip kurtardılar.
Katliamlardan, islamlaşmaktan kurtarmış olan çocuklar kendi dinine ve milletine bağlı kalmak için daha çok denemelerden geçtiler. Onlar hayatın sonuna kadar kendi çocukluğunun ve gençliğinin yıllarında yaşayan bu büyük trajedi unutamadılar. Yıllar sonra Ermeni soykırımının yıllarında onların yaşayan korku ve teklik duygusu daha vardı.
Istanbul’da Türkler yanından derisi soymuş ermeni çocuğu
Burin de Jan Luyken (1649-1712)’in litografyası, Amsterdam, 17. yüzyıl
Ermeniler katliamı
Görgü tanığından yapılmış grafik softalar (fanatik müslüman öğrenciler) yanından örgütlenmiş ermenilerin müthiş katliamından
Kaynak: “Turkey and the Armenian Atrocities” by Rev. Edwin M. Bliss
Edgewood Publishing Company, 1896, p. 432
Görgü tanığından yapılmış grafik Sasun ermenilerinin katliamından
Kaynak: “Turkey and the Armenian Atrocities” by Rev. Edwin M. Bliss
Edgewood Publishing Company, 1896, p. 306
Erzurum katliam kurbanı ermeni çocuklar, foto 1895y.
Nubaryan kütüphanesi koleksiyonu
Abdülhamit döneminde katliamlardan sonra ermeni yetimleri, 1896y.
D.Ermakov’un fotosu
Ermenistan Milli Arşivi koleksiyonu
Ermeni çocuklar Adana’dan. Onların vücutlerinden lokmalar kesmiş, dizlerini kırmıştılar
Ernst Jaeckh, Der Aufsteigende Halbmond
"Images that Horrify and Indict: Pictorial Documents on the Persecution and Extermination of Armenians from 1877 to 1922"
Tessa Hofmann & Gerayer Koutcharian,
Armenian Review, Spring/Summer, 1992, Vol. 45, No. 1-2/177-178, p. 78, Fig. 13
Türk mermisinden yaralanmış 4 yaşlı Hatun Vanucyan. O büyükanneyi öldürmüştü.
Adana, 1909y.
M. Pambucyan koleksiyonu
Ermeni yetimler, Adana, 1909y.
"Amenun taretsuyts", 1910, Istanbul, 378 s.
Açlık çeken ermeni kadın oğulla beraber Süryani çölü’nde, 1916y.
Ermeni soykırım müzesi ve enstitüsü koleksiyonu
Van'dan Erivan vilayeti'ne götüren yolunda tehcir edilmiş ermeni çocuklar, yaz 1916y.
Rus etnografya müzesi koleksiyonu
Açlık çeken çocuklarla beraber, 1915y.
Armin Vegner örgütü koleksiyonu
Ermeni mülteci çocuklar
St. Lazar adasında yerleşen Mekhitaristler rahipliği koleksiyonu
Bitkin ermeni kadın çocukla beraber
Rus "Iskri" gazetesi kioleksiyonu, 18 Ekim 1915y
Tehcir edilmiş ermeni açlık çeken çocuklar çölde, 1915y.
St. Lazar adasında yerleşen Mekhitaristler rahipliği koleksiyonu
Açtan ölmüş ermeni çocuğu, 1916y.
Armin Vegner örgütü koleksiyonu
Ilk yardımda on binlerce çocuk bu halindeydi
"Story of Near East Relief" by James L. Barton, New York, 1930, p. 22
Yakın Doğu Yardım Komitesi koleksiyonu
Türk katliamlarının kurbanı ermeni çocuklar
"Armyanski vestnik" haftalık dergisi (rusça) koleksiyonu, birinci sayfanın fotosu, 27 Kasım 1916y.
Batı ermeni mülteci ailesi թաղում, Erivan vilayeti, yaz 1915y.
Ermenistan Milli Arşivi koleksiyonu
Karadeniz'de boğulmuş olan ermeni çocuklar kalıntıları,Trabzon, 1916y.
“1915-1916yy. Mülteci albümü”
Yetim ve kaybolmuş çocuklarının toplamasını Van’dan geri çekilmede
“1915-1916yy. Mülteci albümü” koleksiyonu
Ermeni mülteci ailesi, 1915y.
Kongre kütüphanesi koleksiyonu
Açtan ölmüş ermeni çocuğu, Harput, 1915y.
Maria Jacobsen. Ajanda 1907-1919 Harput, Antilyas, 1979
Tessa Hofmann & Gerayer Koutcharian
Armenian Review, Spring/Summer, 1992, Vol. 45, No. 1-2/177-178, p. 124, Fig. 61
Ermeni yetimler Vağarşapat'ta (Ecmiatsin), yaz 1915y.
Ermenistan Milli Arşivi koleksiyonu
Ermeni mülteci ailesi
"Story of Near East Relief" by James L. Barton, New York, 1930, p. 242
Yakın Doğu Yardım Komitesi koleksiyonu
Areg Manukyan iki oğullarla beraber, Muş, 1916y.
Bodil Biorn koleksiyonu, Norveç Devlet Arşivi
Dul Recaz Harutyunyan iki oğullarla beraber, Muş, 1916y.
Bodil Biorn koleksiyonu, Norveç Devlet Arşivi
Dul Varduhi Petrosyan iki oğullarla beraber, Muş, 1916y.
Bodil Biorn koleksiyonu, Norveç Devlet Arşivi
Yaşayan iskelet
"Story of Near East Relief" by James L. Barton, New York, 1930, p. 262
Yakın Doğu Yardım Komitesi koleksiyonu
Yakın Doğu Yardım Komitesi’nin velayeti altında bulunan ermeni çocuklar
Yakın Doğu Yardım Komitesi koleksiyonu
Maria Jacobsen. Ajanda 1907-1919 Harput, Antilyas, 1979
Tessa Hofmann & Gerayer Koutcharian
Armenian Review, Spring/Summer, 1992, Vol. 45, No. 1-2/177-178, p. 119, Fig. 56
Ermeni yetimler Der-Zor'da, 1919y.
Davit Adamyan koleksiyonu
Ermenistan Milli Arşivi koleksiyonu
Harput 1915y. Zayıflamaktan iskelete benzeyen pek çok ermeni çocuklardan biri
Maria Jacobsen. Ajanda 1907-1919 Harput, Antilyas, 1979
Tessa Hofmann & Gerayer Koutcharian
Armenian Review, Spring/Summer, 1992, Vol. 45, No. 1-2/177-178, p. 121, Fig. 58
Van vilayeti’nin Dizi köyünden Muşeğik
Istıraplar yüzünden ellerinde kalan delikleri gösteriyor, 1915y.
Ermenistan Milli Arşivi koleksiyonu
Der-Zor çölü’den toplanmış ermeni yetimler (ortasında Davit Adamyan), 1919y.
Ermenistan Milli Arşivi koleksiyonu
Türkleştirilmiş ermeniyetimler Antura yetimhanesinde (ortasında oturan insan Halide Edip), 1917y.
“Nayim Bey’in hatıraları”, Aram Antonyan, 1920y.,9 s.
Cemal paşa türkleştirmiş ermeni yetimlarına bakarDamascus’ta, 1917y.
“Nayim Bey’in hatıraları”, Aram Antonyan, 1920y.,24 s.
Türkleştirmiş ermeni yetimler Antura Türk yetimhanesi’nde
Misak Keleşyan koleksiyonu
Ermeni yetimler Aleksandrapol’da: onlar günlük yarım funt ekmek ve bir kısım şeker alırlar
Collection of National Geographic magazine, Volume XXXVI, Number Five, November 1919, p. 409
Yakın Doğu Yardım Komitesi 1922-1923 yıllar arasında Türkiye’deki yateimhanelerden 22000 çocuklar Suriye’ye ve Yunanistan’a yerleştirdi.
Bu fotoda Harput’tan yerleştirmiş olan 5000 çocuğun bir grubu çekmiştir.
"Story of Near East Relief" by James L. Barton, New York, 1930, p. 152
Jakob Künzler yaklaşık olarak 8000 hiristiyanlı yetimi Türkiye’den yerleştirir, 1922y.
“In the land of blood and tears. Experiences in Mesopotamia during the World war (1914-1918)”
by Jakob Kunzler, 1999, p. 126 (German edition)
Bir günlük kurtuluş, Melville Chater fotosu
Collection of National Geographic magazine, Volume XXXVI, Number Five, November 1919, p. 408
Kar altında ”Yetim şehri‘ye” girmek için izni bekleyen çocuklar: sabahtan akşama kadar her günlük manzarası
"Story of Near East Relief" by James L. Barton, New York, 1930, p. 124
Yakın Doğu Yardım Komitesi koleksiyonu
Ermeni yetimler
Araplardan toplanmış ermeni yetimler
Karen Jeppe koleksiyonu
Kürtlerden ve türklerden toplanmış ermeni yetimler
Karen Jeppe koleksiyonu
Içeriye girmeğe ricası: Gümri yetimhanesi kapılarının yanında ermeni yetimler
Yakın Doğu Yardım Komitesi koleksiyonu
Tessa Hofmann & Gerayer Koutcharian
Armenian Review, Spring/Summer, 1992, Vol. 45, No. 1-2/177-178, p. 144, Fig. 81
Adana'ya dönmüş ermeni çocuklar, 1918y.
1920y. onlar tekrar tehcir ettirilmelidiler, onların çoğu öldürülmelidiler
Ermenistan Milli Arşivi koleksiyonu
Yakın Doğu Yardım Komitesi’nin kız yetimleri grubu yaz kampında Aşağıda:
Aleksandrapol.Poligon yetimhanesi jimnastikte, Ekim 1925y.
"Story of Near East Relief" by James L. Barton, New York, 1930, p. 21
“Muş’un gündüz okulunun dershanelerden biri kadın öğretmen Margarit‘la beraber ... kadın öğretmen Margarit ve okulun 120 öğrencinin çoğu 1915y. öldürüldüler”. Bu metni fotonun ters sayfasında Bodil Biorn yanından yazılmıştır.
Onlar hep öldürüldüler 1915y.
Norveç Devlet Arşivi
Fotoların kaynakları: Nubaryan kütüphanesi, Rus etnografya müzesi, St. Lazar adasında yerleşen Mekhitaristler rahipliği, Ermenistan Milli Arşivi, Yakın Doğu Yardım Komitesi, Misak Keleşyan koleksiyonu, Norveç Devlet Arşivi www.arkivverket.no, Ermeni soykırım müzesi ve enstitüsü koleksiyonu.
