02.04.2024
Մարտի 27-ին ՀՑԹԻ գիտաժողովների դահլիճում տեղի ունեցավ Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի դասախոս, Քաղաքական վերլուծության Թուրփանջյան կենտրոնի տնօրեն Ստեփան Աստուրեանի հանրային դասախոսությունը «Ադրբեջանական ազգայնականության ծագումը, հիմնական թեզերը և հիմնարար հոգեբանական կառուցվածքը» թեմայով, որին մասնակցում էին ոլորտի մասնագետներ ՀՀ ԳԱԱ պատմության, արևելագիտության, հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտներից, ԵՊՀ-ից և այլք:
Ստեփան Աստուրեանը բանախոսությունը սկսեց ադրբեջանական ազգային ինքնության զարգացման փուլերը ներկայացնելով: Առաջին փուլում, որն Աստուրյանը պայմանականորեն բաժանեց 1850-1905 թթ., Ադրբեջանի տարածքում բնակվող մուսուլմանների՝ կովկասյան թաթարների մի մասի մոտ, սկսվեց ինքնության փնտրտուք: Դա դրսևորվում էր լեզվի, կրթական բարեփոխումների պահանջի և անցյալի ուսումնասիրությունների տեսքով՝ դրսևորվելով միայն անհատների մակարդակով: 1890-ականներին այս շարժումը մշակութայինից սկսեց վերափոխվել քաղաքականի՝ ազդված լինելով Վոլգայի թաթարների ազգայնական շարժումներից: Այս շրջանում ադրբեջանական ազգայնականությունը ձևավորված գաղափարախոսություն չէր, այն կրոնական լինելով ներառում էր պանթուրքիզմի, պանիսլամիզմի, լիբերալիզմի և սոցիալիզմի տարրեր: Երկրորդ փուլն, որն Աստուրյանը բաժանեց 1905-1920 թթ., որոշիչ էր ազգայնական գաղափարախոսության հիմքերի ձևավորման համար: Ազդակներն այս անգամ գալիս էին մեծահարուստ և կրթություն ստացած վերնախավից, որն արդեն ասոցացվում էր արևմտական, այլ ոչ թե իսլամական գաղափարների հետ: Ի հակադրություն քաղաքական, արդյունաբերական և տնտեսական ոլորտներում հայերի ներկայության, այս շրջանը սկսեց արտահայտվել բացահայտ հայատյացությամբ (դրսևորվելով նաև հայ-թաթարական ընդհարումների տեսքով), ինչը զարգանալով դարձավ ադրբեջանական ինքնության կարևոր բաղկացուցիչ: Ստեղծվեցին առաջին կուսակցությունները, որոնք Օսմանյան կայսրության ազդեցությամբ ադրբեջանական ազգայնականության մեջ նժարը թեքեցին դեպի թյուրքականություն: Ադրբեջանի առաջին հանրապետությունը հռչակվեց թուրքական պետություն, որը սկսեց հավակնություններ հայտնել Կովկասի թյուրքաբնակ և թրքախոս շրջանների հանդեպ՝ դառնալով նորաստեղծ պետության քաղաքականության և ազգային իդեալի մաս:
Ադրբեջանական ինքնության և ազգայնականության ձևավորման կարևոր փուլերից էր Խորհրդային շրջանը: 1937 թ. խորհրդային վերնախավի կողմից պաշտոնապես շրջանառության մեջ դրվեց «ադրբեջանցի» էթնոնիմը, որը նպատակ ուներ կտրելու Կովկասի թաթարների կապը Թուրքիայի Հանրապետությունից, ինչպես նաև արդարացնելու տարածքային հավակնությունները իրանական Ատրպատականի նկատմամբ: Սա ամրապնդելու համար սկսեցին շրջանառվել ադրբեջանցիների ծագումնաբանության աղվանական, իրանական և թյուրքական հակագիտական տեսությունները: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին առաջ մղվեց «Հարավային Ադրբեջան» տերմինը, իսկ պատերազմի ավարտից հետո ինստիտուցիոնալացվեց «հարավային» հարցը, որը ենթադրում էր Իրանի հյուսիսում բնակվող էթնիկ ազերիների շրջանում քարոզչություն, տարածքի անջատում և միացում «Հյուսիսային» Ադրբեջանին:
Իռեդենտիստական և ծավալապաշտական այս քարոզչության և քաղաքականության արգասիքն էր նաև «Արևմտյան» Ադրբեջանի տեսությունը, որն իրենից ներկայացնում է հայկական տարածքների նկատմամբ նկրտումներ: Այսօր հայատյացությունը, ադրբեջանցիների զոհի կերպարը, «պատմական անարդարությունը» տարածքային նվաճումներով վերահաստատելու գաղափարները ադրբեջանական ազգայնականության կարևոր բաղադրչներն են կազմում:
Ելույթից հետո ներկաները հնարավորություն ունեցան նաև հարցեր ուղղելու բանախոսին:
