Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը ներկայացնում է «100 լուսանկարչական պատմություններ Հայոց ցեղասպանության մասին» հատուկ նախագիծը:
Հատորում ներկայացված են հանրությանը ինչպես հայտնի, այնպես էլ անհայտ 100 լուսանկար, որոնք բովանդակային և պատկերագրական առումներով բացառիկ տեղեկություններ են հաղորդում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ՝ դառնալով Օսմանյան կայսրությունում մարդկության և քաղաքակրթության դեմ իրականացված հանցագործությունների անհերքելի վկայություններ:
Հայոց ցեղասպանության պատմությունը փաստագրված է տասնյակհազարավոր վավերագրերով՝ դիվանագիտական զեկույցներով, ականատեսների վկայություններով, հուշագրություններով ու վերապրածների բանավոր պատմություններով: Այս ամենի կողքին առանձնահատուկ և բացառիկ փաստագրական ապացույցներ են պարունակում Մեծ եղեռնի տարիներին հայ և օտարազգի լուսանկարիչների կողմից արված հարյուրավոր լուսանկարները:
Լուսանկարը, որտեղ հավերժացված է կոնկրետ դրվագն ու ակնթարթը, անգնահատելի դեր ու նշանակություն ունի երևույթների ու պատմական իրադարձությունների մասին ոչ թե անհատական, այլ ընդհանրական զգայական ընկալումներ և մտահանգումներ ձևավորելու համար: Տեսողական նյութն այս տեսանկյունից ուրույն տեղ է գրավում վավերագրական նյութերի շարքում: Պատերազմների և զանգվածային կոտորածների դրվագների հավերժացումը մարդկանց հնարավորություն է տալիս ոչ միայն պատկերացում կազմելու հարյուր և ավելի տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին, այլև գեթ մեկ պահ դառնալու այդ դրվագների ականատեսը և զգալու արձանագրված ակնթարթը:
Հայերի հանդեպ գործադրված բռնությունների և նրանց զանգվածային սպանությունների առաջին լուսանկարները լայն տարածում ստացան հատկապես 1894-1896 թվականների համիդյան կոտորածների ժամանակ: Անգլիական «The Graphic» պատկերազարդ թերթի թղթակցի՝ 1895 թվականին Էրզրումում տեղի ունեցած հայկական կոտորածներից մի քանի օր անց արած լուսանկարներն առաջինն էին, որ տպագրվեցին մամուլում և արտատպվեցին արտասահմանյան տարբեր պարբերականներում, հաճախ՝ նաև թերթերի առաջին էջերին: Այդ շրջանում բազմաթիվ լուսանկարներ և փորագրանկարներ արվեցին նաև Կոստանդնուպոլսի հայ բնակչության կոտորածների և դրանց հետևանքների տեսարաններով:
Հայկական կոտորածները ներկայացնող լուսանկարչական հավաքածուում առանձնահատուկ տեղ է գրավում 1909 թ. ապրիլին Ադանայի և Հալեպի վիլայեթներում տեղի ունեցած զանգվածային սպանդի ու ավերածությունների տեսարանները ներկայացնող դրվագները: Կիլիկյան սարսափներն արձանագրվեցին հայ և օտարազգի լուսանկարիչների կողմից դեպքերից մի քանի օր անց արված հարյուրավոր լուսանկարներում: Դրանցից մի քանիսը նույնիսկ միջազգային փոստային ծառայությունների կողմից տպագրվեցին որպես փոստային բացիկներ:
Հայոց ցեղասպանությունը, Հոլոքոստը և մյուս ցեղասպանությունները փաստագրվել են հազարավոր լուսանկարներով: Եթե Հոլոքոստի պարագայում ահասարսուռ տեսարաններով լուսանկարները գերազանցապես արվել էին նացիստ զինվորականների կողմից և այդ եղանակով պահպանվել, ապա Հայոց ցեղասպանության դեպքում լուսանկարների մեծ մասի հեղինակները ռուսական բանակի զինվորականներն ու թղթակիցներն էին, ինչպես նաև Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Օսմանյան կայսրությունում գտնվող գերմանացի զինվորականներն ու պաշտոնյաները:
Այս լուսանկարները կազմում են առանձին հավաքածուներ, որոնցից հիշատակման են արժանի գերմանացի սպա Արմին Վեգների, ավստրիացի կենսաբան Վիկտոր Փիչմանի, նորվեգացի միսիոներուհի Բոդիլ Բյոռնի, Ֆրանկ Դանիելյանի և այլոց հավաքածուները: Ցեղասպանության, դրա ծավալների ու սարսափելի հետևանքների մասին պատկերացում են տալիս դանիացի հայասերներ Մարիա Յակոբսենի ու Կարեն Եփփեի, սիրիահայ լուսանկարիչ Վարդան Տերունյանի և Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեի հավաքածուները:
Տարեցտարի ի հայտ են գալիս Հայոց ցեղասպանությունը և դրա հետևանքները փաստող նոր լուսանկարներ, որոնք հնարավորություն են տալիս առնչվելու տեղի ունեցած ողբերգությանը: Զավեշտական է, որ թուրք ոճրագործներն իրենց արյունոտ բարբարոսությունները պատկերող լուսանկարները ստիպված էին երևակելու տալ ողջ մնացած հայ լուսանկարիչներին, ովքեր միակն էին և գրեթե անփոխարինելի կայսրության ողջ տարածքում:
Տարիներ առաջ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի հավաքածուն համալրելու և նոր ցուցադրություն նախապատրաստելու ժամանակ իրականացված հավաքչական աշխատանքների ընթացքում տողերիս հեղինակին հաջողվեց հայտնաբերել և համալրել թանգարանի լուսանկարչական հավաքածուն բազմաթիվ բնօրինակներով: Այդ լուսանկարների մեծ մասը, ցավոք, մոռացված էր և շրջանառությունից հանված: Այնինչ հիշյալ լուսանկարներում արձանագրված ցեղասպանության սարսափելի տեսարանները բացառիկ հնարավորություն են տալիս մեզ խոսելու իրական փաստերի լեզվով թուրքական ժխտողականության դեմ անզիջում պայքար մղելիս:
Առանձին քննարկման թեմա է Հայոց ցեղասպանության լուսանկարչական պատկերագրության, դրա միավորների վավերականացման, սկզբնաղբյուրների ճշգրտման և համակարգման ուղղությամբ տարվող աշխատանքների հարցը. այդ ուղղությամբ շարունակական աշխատանքներ են կատարվում Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի կողմից:
Այս հատորում ամփոփված հարյուր լուսանկարներն ընտրվել են հազարավորներից՝ որպես սկզբունք ընդունելով բացառիկ այն պատմությունները, որոնք ուղեկցում են այդ լուսանկարներին՝ ընթերցողին հնարավորություն ընձեռելով առավել խորությամբ ծանոթանալու հայ ժողովրդին պատուհասած ողբերգությանը:
Հատորում ներկայացված լուսանկարները թուրքական պետության՝ հայերի դեմ իրականացրած ցեղասպան քաղաքականության բացառիկ ապացույցներ են: Դրանք նաև անհերքելի ու անժխտելի փաստեր են իրագործված ծանրագույն հանցագործությունը դատապարտելու և դրա հետևանքների վերացման շուրջ խորհելու, խոսելու ու գործելու, ինչպես նաև ապագայում նման ոճրագործությունները կանխարգելելու համար:
