02.07.2022
Այս խոհն առ Հիսուս Քրիստոս կարդում ենք Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի ֆոնդերում պահպանվող հայատառ թուրքերեն շարադրված հուշագրություններից մեկում: Առաջին հայացքից ընթերցողը կկարծի, թե այս նոթատետրը հոգևորականի՝ կրոնական թեմատիկայով ձեռագիր գրառումների տետրակ է, սակայն աստիճանաբար յուրաքանչյուր էջով բացվում է զինվորականի՝ նարեկացիական մոտիվով և «Նարեկ»-ի սկզբունքով գրված աղոթագիրք՝ կից աստվածաշնչյան խոհապատումներով, խրատապատումներով, ինչպես նաև արևմտահայերեն տեղ-տեղ աղոթագիր մեջբերումներով:
Նոթատետրի վերջին էջերին, ինչով էլ բացահայտվում է այս նոթագրքի խորհրդավոր պատմությունը, մարաշցի զինվորական տասնապետի հեղինակած նամակն է: Ըստ նամակի՝ մարաշցի «զինվորական(զինվորների) տասնապետ(սպա)» Գարեգին Վանըսքեհյայանը մարտը սկսելու նախորդող օրվա երեկոյան հենց մարտի դաշտում գրել է այն և հանձնել իր զինակից ընկերներից մեկին: Իրադարձությունը թվագրվում է 1913թ հունվարի 25-ով, երբ զինվորականը պատերազմի դաշտում դիմում է իր զինակիցներին՝ վկայակոչելով Հիսուս Քրիստոսին և նշելով, որ սա իր վերջին և կիսատ խոսք-պատգամն է, համաձայն որի՝ ամբողջ հույսը պետք է կապել Աստծո զորության հետ, որ ուժ, խաղաղություն, հոգևոր առաքինություն տրվի իրենց.
«Թշնամին մեր դիմացն է. չգիտենք՝ ողջ կմնանք, թե՝ ոչ, բայց Աստված մեզ հետ, ողջ զորությունը Նրանն է... թույլ տվեք Հիսուսի օրհնությամբ իմ սիրտը տալ ձեզ.... Ամեն»: Նամակն ավարտվում է հիշյալ խոսքերով:
Մարտը ճակատագրական էր հեղինակի համար. նամակը գրելու հաջորդ օրը Գարեգին Վանըսքեհյայանը սպանվում է մարտի դաշտում: Հուշագրքում չկան տեղանուններ և անձնանուններ՝ բացի նամակի վերջում հեղինակի անունից:
Նամակում հիշատակված իրադարձությունը Բուլայըրի/Պուլայըրի(Բլայար)
[2] ճակատամարտի/մարտի
[3] մասին է, իսկ հուշագիրքը զոհված օսմանահպատակ հայ սպայի նոթատետր է. մեկը Գալիպոլուի (Կէլիպօլու//Կէլիփոլի/Կալիփոլի)
[4] հայ 3000 զինվորներից, որոնք մասնակցել էին Բուլայըրի ճակատամարտին 1913 հունվարի 26-ին
[5]:
Նոթատետրի կազմերեսի ներսի հատվածում Հիսուսի պատկերանկարն է, իսկ կազմերեսի վերջին էջում(ներսից)՝ Տիրամոր պատկերը: Սակայն նոթատետրում կտեսնեք նաև պատկերազարդ էջեր՝ հավանաբար կալկայով
[6] արված, իսկ նոթատետրի վերջին էջի ստորին աջ հատվածում «Հաբեթ Մինասյան» կնիքն է դրված:
Նոթատետրը ՀՑԹԻ-ին է հանձնել Հալեպի մարաշցիների հայրենակցական միությունը:
Էլինա Միրզոյան
Հայոց ցեղասպանության աղբյուրագիտական ուսումնասիրությունների բաժնի գիտաշխատող, բ.գ.թ.
Ծանոթագրություններ
[1] Պայմանականորեն է վերնագրված, քանի որ ձեռագիր նոթատետրը վերնագիր չունի, սակայն կազմերեսի ներսից առաջին էջում (որին փակցված է Հիսուս Քրիստոսի պատկերը) ընդգծված կերպով ձեռագիր գրված է որպես խորագիր ներկայացված գրառումը:
[2] Բուլայըրը Չանաքքալեն Գալիպոլուին կապող գյուղ է, տե՛ս http: https://tr.wikipedia.org/wiki/Bolay%C4%B1r:
«Բլայարը կը գտնուի խիստ հետաքրքրական տեղ մը. Թրակեան Թերակղզւոյն պարանոցին վրայ է, հոն ուր հողը չորս հինգ քիլոմէդր լայնք ունի, եւ հարաւէն հոն երթալու համար հարկ է քիչ առաջ անցած ըլլալ պարանոցին ամենէն նեղ մասէն՝ որու լայնքն է երկու եւ մէկ քառորդ քիլոմէդր. ուստի այդ տեղուանքէն կրնաս տեսնել դէպի արեւելք՝ Մարմարան, եւ դէպի արեւմուտք՝ Քսերոսի ամայի Ծոցը որ Արշիպեղագոսի հիւս. արեւել. ծայրն է եւ գրեթէ անմարդի կղզեակ մ’ունի, Քսերոս կղզին, մեր Բրոդիին մեծութեամբ ու նոյնքան լերկ, բայց աւելի խոպան ու ժեռուտ՝ ինչպէս իր անունն ալ կը պատմէ», տե՛ս Ինտրա, Արձակ էջեր, նոյ. 1907 http: https://digilib.aua.am/book/695/720/19075/%D4%B1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%AF%20%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80:
[3] Թուրք.՝ Bolayır Muharebesi: Ճակատամարը տեղի է ունեցել Բալկանյան պատերազմի շրջանակում Բուլայըրում 1913 թ. հունվարի 26-ին Բուլղարական Ռիլայի 7-րդ հետևեկային դիվիզայի և Օսմանյան Թուրքիայի 27-րդ դիվիզիայի միջև, որն ավարտվել է Բուլղարայի հաղթանակով:
[4] Ավելի մանրամասն՝ http: http://www.levantineheritage.com/gallipoli.htm:
[5] Ժամանակ, Կոստանդնուպոլիս, 1913, թիւ 19: Բիւզանդիոն, Կոստանդնուպոլիս, 1913, թիւ 5.025:
[6] Թափանցիկ թուղթ կամ գործվածք, որ օգտագործվում է գծագրելիս:
