1990 թ. ԱՄՆ-ում հայտնաբերվեց «Նեմեսիս*» գործողության (Հատուկ գործի) անհայտ մասնակիցներից մեկի՝ Ահարոն Սաչակլյանի նամակների, լուսանկարների, փաստաթղթերի արխիվը՝ վերջինիս մահից միայն 26 տարի անց: Ահարոն Սաչակլյանի ընտանիքի անդամները երբեք չեն էլ ենթադրել, որ իրենց հարազատը որևէ դերակատարություն է ունեցել «Նեմեսիս» գործողության մեջ, քանի որ վերջինս ոչ միայն չի բարձրաձայնել ուշագրավ ու պատմական նշանակություն ունեցող իր կենսագրության այս անցքի մասին, այլև խնամքով թաքցրել է կողմնակի անձանցից:

2015 թ. Մարիան Մեսրոբյան-Մաքքըրդին հայտնաբերված հարուստ փաստավավերագրական նյութերի հիման վրա հրատարակեց «Սրբազան արդարադատություն. հայկական «Նեմեսիս» գործողության ձայներն ու ժառանգությունը» գիրքը՝ Ժիրայր Լիպարիտյանի առաջաբանով՝ դրանում ներկայացնելով նաև իր մորական պապի՝ Ահարոն Սաչակլյանի գործունեությունը, հատկապես նրա մասնակցությունը «Նեմեսիս» գործողությանը:

Ո՞վ էր Ահարոն Սաչակլյանը:

Ինչպես գիտենք, Հատուկ գործը («Նեմեսիս» գործողությունը) խիստ գաղտնի գործողություն էր, ուստի տասնամյակներ շարունակ գաղտնազերծված չէին նրա կազմակերպիչները, անդամները և գործին առնչվող ցանկացած տեղեկություն: Այդ պատճառով այսօր էլ գործի որոշ մասնակիցների անուններ անհայտ են: Հատուկ գործի կազմակերպման և նյութական միջոցների ապահովման կենտրոնակայանը Բոստոնում հրատարակվող «Հայրենիք» թերթն էր, որի աշխատակիցն էր նաև Ահարոն Սաչակլյանը:

Նա ծնվել է 1879 թ. սեպտեմբերի 9-ին Մալաթիայում (Օսմանյան կայսրություն): 1895 թ., նախքան իր ծննդավայրում համիդյան կոտորածների սկսվելը, 16-ամյա Ահարոնն իր մի քանի հայրենակիցների հետ Կ. Պոլսից նավով տեղափոխվում է Մարսել, որտեղ ծանոթանում է Արմենակյան կուսակցության հիմնադիր Մկրտիչ Փորթուգալյանի հետ: 1896 թ. հաստատվում է Հարթֆորդում (ԱՄՆ) և Հանթսինգերի բիզնեսքոլեջում ուսանում է հաշվապահություն:

1909 թ. Երիտթուրքական հեղափոխությունից կարճ ժամանակ անց Ահարոնը ճանապարհվում է դեպի Դյորթ-Յոլ հանդիպելու մորը և եղբորը՝ Հակոբին, որոնց չէր տեսել ավելի քան 14 տարի: Այս ընթացքում նա նամակագրություն է սկսում ՀՅԴ անդամ, Օսմանյան պառլամենտի երեսփոխան Արշակ Վռամյանի (Օննիկ Դերձակյան) հետ: 1909 թ. ապրիլի սկզբին, երբ Ահարոնն արդեն գտվում էր Դյորթ-Յոլում, տեղի հայությունն, ինչպես Կիլիկիայի այլ հայկական բնակավայրերի բնակչությունը, դիմել էր ինքնապաշտպանության՝ կենաց ու մահու կռիվ մղելով թուրքական մի քանի անգամ գերակշռող ուժերի հետ: Հայերի, հիրավի, հերոսական ինքնապաշտպանությունը Դյորթ-Յոլում ղեկավարում էր Միհրան Մելքոնյանը, որն, ի դեպ, Ահարոնի կնոջ՝ Էլիզայի եղբայրն էր:

Դյորթ-Յոլի թուրքական պաշարումը դադարեցվում է միայն 13 օր անց՝ հայերի հերոսական պայքարի և օտարերկրյա հյուպատոսների միջամտության շնորհիվ, որոնց ինքնապաշտպանության օրերին բազմաթիվ խնդրագրեր էր ուղարկել նաև Ահարոնը: Նա եղբոր՝ Հակոբի հետ Դյորթ-Յոլի սովյալ հայության համար կազմակերպում է ԱՄՆ-ից պարենի և հագուստի տրամադրումը:

Վերդառնալով ԱՄՆ՝ Ա. Սաչակլյանը մի կարճ ժամանակահատված աշխատում է ավագ եղբոր՝ Ստեփանի Հարթֆորդի արևելյան գորգերի խանութում, որից հետո՝ Բոստոնի «Հայրենիք» թերթում:

1915 թ., երբ Օսմանյան կայսրությունում սկսվեցին հայերի մասսայական բռնի տեղահանություններն ու կոտորածները, Ահարոն Սաչակլյանն, օգտագործելով ամերիկյան Կարմիր խաչի և միսիոներների հետ իր կապերը, փորձում էր որևէ կերպ աջակցել իր հայրենակիցներին:

Հատուկ գործին կամ «Նեմեսիս» գործողությանը նրա անդամակցությունը սկսվել է 1919 թվականից: Այս ժամանակահատվածում Ահարոնը սերտ նամակագրություն է ունեցել Շահան Նաթալիի, Վահան Զաքարյանցի, ԱՄՆ-ում ապահովագրական գործակալ Համո Բարաղամայանի (նրա մասին իր հուշերոմ նաև Ս. Թեհլիրյանն է գրում) և քիմիկոս Զավեն Նալբանդյանի հետ: Նրանք բոլորը Հատուկ գործի անմիջական մասնակիցներն են եղել՝ ունենալով տարբեր դերակատարումներ:

Հետաքրքրական է, որ բացի կարևոր պատմական տեղեկություններ ունեցող այս նամակներից, Ա. Սաչակլյանի արխիվում պահպանվել են նաև հայերի տեղահանությունն ու կոտորածները կազմակերպած 100 թուրք ոճրագործների ձեռագիր անվանացուցակը: Բացի այդ, ցուցակում նշված որոշ գործիչների լուսանկարներ կամ նրանց դիմապատկերներով ժամանակի թերթերից կտրված թերթոններ:

Ահարոն Սաչակլյանը ղեկավարում էր Հատուկ գործի ֆինանսավորման հարցերը՝ նյութական միջոցների հայթայթումը և անհրաժեշտ ծախսերը:

1920 թ. Էլիզա և Ահարոն Սաչակլյաններն իրենց երեք երեխաների հետ վերջնականապես հաստատվեցին Սիրակուզում (ԱՄՆ) ակտիվ մասնակցություն ունենալով հայկական համայնքի կյանքում, տեղի հայկական եկեղեցու հիմնադրման հարցում:

Ահարոն Սաչակլյանը մինչև 1933 թ. ԱՄՆ ՀՅԴ Կենտրոնական կոմիտեի անդամ էր, իսկ մինչև մահը՝ ՀՅԴ անդամ: Հատուկ գործի մարտիկը վախճանվել է 1964 թ. օգոստոսի 5-ին, 85 տարեկան հասակում:

Կնոջն ասված նրա վերջին խոսքերն էին. «Ես կարող էի անել ավելին…»


Նյութին կից լուսանկարների հրապարակման թույլտվության համար շնորհակալություն եմ հայտնում գրքի հեղինակին՝ Մարիան Մեսրոբիան-Մաքքըրդիին և գրքի հեղինակային իրավունքները պատկանող «Transaction Publishers հրատարակչությանը»՝ լուսանկարների և տեքստային նյութի օգտագործման թույլտվությունը տրամադրելու համար:

______________

* Օսմանյան կայսրությունում քրեական պատասխանատվությունից խուսափած երիտթուրք հանցագործներին արժանի պատասխանատվության ենթարկելու համար 1919 թ. աշնանը Երևանում կայացած Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության Իններորդ Ընդհանուր ժողովում խիստ գաղտնիության պայմաններում, ԱՄՆ-ում ՀՀ դեսպան Արմեն Գարոյի ղեկավարությամբ ստեղծվեց Հատուկ գործը, այն է՝ հայերի կոտորածների կազմակերպիչներին և իրագործողներին հայտնաբերելու և ոչնչացնելու հատուկ գործողությունը: Նշենք, որ Հատուկ գործ անունը ստացած գաղտնի գործուղությունն առավելապես հայտնի է «Նեմեսիս» անվամբ:



Գոհար Խանումյան
ՀՑԹԻ գլխավոր ֆոնդապահ, գիտաշխատող