11.02.2022


«Մեր գյուղի պատմությունը» հուշագրությունը Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանի հուշերն են իր և հարազատների ու տարագիր ժողովրդի ողբերգության և իրենց վիճակված սարսափելի ու անմարդկային փորձությունների մասին: Մխիթարյանի հուշագրությունը բացառիկ տեղեկություններ է հաղորդում հայերի հանդեպ գործադրված ոճրագործության, բռնությունների, գաղթի ամենաողբերգական դրսևորումների, անասելի ցավի և այս ամենից զատ ապագայի հանդեպ հավատի ու վերապրումի վերաբերյալ:

Հեղինակը հուշագրությունը գրի է առել 1979-1982 թթ., այն ձեռագիր է, 328 էջ:

Հուշագրությունը Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին 2015 թ. մայիսին նվիրաբերել է Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանի հորեղբոր թոռը՝ տեխ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր՝ Վահրամ Պետրոսյանը:

Հուշագրության ժամանակագրական սահմաններն են 1915-1920 թթ.։ Անդրադառնալով Օսմանյան պետության ծրագրած ու իրագործած Հայոց ցեղասպանությանն ու զանգվածային կոտորածներին՝ հեղինակը բավականին մանրամասն ներկայացնում է իր հիշողություններում անջնջելի հետք թողած Խութ գավառի կոտորածը, Մուշ քաղաքի ավերածությունը, բազում փորձություններն ու դեգերումները: Հեղինակը հուշագրությունը բաժանել է երկու մասի: Առաջին մասը բաղկացած է 17 ենթամասերից: Երկրորդ մասը վերնագրված է «Կյանքը Մոլլամուսայում 1921 թվից»:

Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանը պատմությունն սկսում է հայրենի ծննդավայրից։ Ականատեսի աչքով ներկայացնում է հրաշագեղ Փիճոնք գյուղը (այժմ՝ Արփալըսեքի (Arpalıseki)), որը կազմված է եղել 7 նահապետական տոհմից և նրանցից սերված ընտանիքներից, որոնց թիվը հասել է մոտավորապես 25-ի։

Հեղինակը նկարագրում է ժողովրդի ապրելակերպը մինչև կոտորածը, ընտանեկան նիստ ու կացը, սովորույթները, բարեկամական սերտ փոխհարաբերությունները, գյուղի հրաշալի բնությունն ու շրջակայքը՝ հայտնի իր քաջերով, անառիկ վայրերով, հնագույն վանքերով ու հուշարձաններով:

Ներկայացնում է կոտորածը սկսվելուց մինչև վերջանալը իր և ազգականների գաղթը Բիթլիսից մինչև Ալեքսանդրապոլ: Ահա թե ինչպես է ներկայացրել իրենց գաղթի ճանապարհը. «Դիակների հետ միևնույն տարածության վրա քնելը դարձել էր սովորական: Բայց ամենից սարսափելին ու սրտակեղեքն այն երեխաների դիակներն էին, որոնք սվինի կամ դաշույնի հարված ստանալիս ձեռքերը դրել էին խփած տեղին ու այդպես քարացել: Նրանցից շատերը ընկած էին մեջքի վրա և նրանց մանկական անմեղ աչքերն ուղղված էին երկնքին. կարծես ուզում էին ասել ի՞նչ հանցանքի համար այս օրին արժանացանք: Քայլում էինք որքան հնարավոր է արագ, որպեսզի շուտ դուրս գանք այդ ահավոր ձորից: Բնազդորեն զգում էինք, որ այդ մահվան հովտում մի դժբախտություն կպատահի մեզ: Արևը մայր մտավ: Ձորը շատ արագ ծածկվեց մթության քողով: Մեզ թվաց, թե մթության մեջ գետի գոռում գոչումն ավելի ուժեղացավ և կարծես որոտմունքից լսվում էր. «Շուտ արե´ք, հեռացեք այս ահավոր անդունդից, որպեսզի չավելացնեք իմ ափերին պառկած մարդկանց քանակը»:

1916 թ. Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանը 9 տարեկան էր, երբ սկսվում է Խութի շրջանի տեղահանությունը: Տակավին պատանի Սերոբ-Սրապն առնչվում է դառը ճշմարտությանն՝ ականատես լինելով օսմանյան իշխանությունների ծրագրած ցեղասպանությանը, աչքի առջև տեսնելով հայ ժողովրդի տանջված ու լլկված վիճակը, կենդանի մնալու անհավանականությունը:

«Կյանքը Մոլլամուսայում 1921 թվից» վերնագրված գլխում հեղինակը ներկայացնում է իրենց ճանապարհը դեպի Ալեքսանդրապոլ, փիճոնքցիների նոր կյանքը Մոլլամուսայում (այժմ՝ Ոսկեհասկ)։

Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանը ծնվել է 1907 թ. Բաղեշի (Բիթլիսի) նահանգի Խութ շրջանի Փիճոնք գյուղում: Սերոբ-Սրապն ունեցել է երկու եղբայր՝ Արամը և Գապոն: Վերջինս մահացել է գաղթի ճանապարհին: Պատանի Սրապը, բազմաթիվ անգամներ զգալով մահվան շունչը, հրաշքով փրկվել է կոտորածից: Ամեն վայրկյան բռնվելու և չարչարանքներով սպանվելու վախով թափառել է գյուղից գյուղ, քաղաքից քաղաք: Ինը տարեկան հասակում տարագրության ճանապարհին ծնողներին և հարազատների մեծ մասին կորցնելուց հետո, իր փոքր եղբոր` յոթ տարեկան Արամի հետ հայտնվել է Ալեքսանդրապոլի ամերիկյան Պոլիգոններ որբանոցում: Իրեն և եղբորը բաժանում են միմյանցից: Փոքր եղբորը՝ Արամին, տանում են մանկապարտեզ, իսկ իրեն՝ դպրոց: Գերազանց առաջադիմության շնորհիվ Սերոբ-Սրապին տեղափոխում են երկրորդ, տարեվերջին՝ երրորդ դասարան:

1921-1927 թթ. իր ազգականների՝ Մխիթարի, Անդրանիկի, Արմենի հետ Գյումրիի որբանոցում ականատես է եղել հետաքրքիր իրողությունների:

1926-1927 թթ. որբանոցն արդեն սկսել էր լուծարվել: Խուսափելով Ամերիկա մեկնելուց, իր 16 ընկերների հետ Սերոբ-Սրապը որոշում են մնալ Հայաստանում: Նա հայտնվում է Ֆաբրիկագործարանային ուսումնարանում և սովորում երեք տարի: Այդ ընթացքում Սերոբ-Սրապը սովորում է զուգահեռաբար Գյումրիի մանկավարժական տեխնիկումում: Նա գիտակցել է կրթության կարևորությունն ու հասկացել, որ այդ ճանապարհով կարող է կյանքը կարգավորել:

1930 թ. Ս. Մխիթարյանը նշանակվում է թվաբանության ուսուցիչ Գյումրիի թիվ 6-րդ միջնակարգ դպրոցում, ապա՝ 14-րդ դպրոցի տնօրեն (մինչև Հայրենական մեծ պատերազմը):

Ցեղասպանության ճանապարհն անցած Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանը մասնակցում է նաև Հայրենական մեծ պատերազմին, վիրավորվում:

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը 2020 թ.-ից սկսել է «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների հուշագրություններ» մատենաշարի լույսընծայումը, որի շրջանակներում հրատարակվել են ՀՑԹԻ ֆոնդերում պահվող անտիպ հուշագրություններ: Անցյալ տարի լույս տեսավ մատենաշարի 5-րդ գիրքը, որի մեջ ամփոփված է ՀՑԹԻ գիտաշխատող Քրիստինե Նաջարյանի կողմից խմբագրված, ծանոթագրված, առաջաբանով ու հավելվածներով հարստացված Սերոբ-Սրապ Մխիթարյանի հուշերը՝ Սերոբ-Սրապ Մխիթարյան «Մեր գյուղի պատմությունը» վերնագրով:



Քրիստինե Նաջարյան
ՀՑԹԻ կրթական ծրագրերի պատասխանատու