Արևմտահայ իրականության մեջ առանձնակի ուշադրություն է դարձվել կրթության զարգացմանը և կրթամշակութային հաստատությունների ստեղծմանը:

Մինչև XIX դ. առաջին քառորդը Սեբաստիայի հայաբնակ վայրերում դպրոցներ չկային: Դպրոցների փոխարեն եկեղեցիներին կից գործում էին դպրատներ, որտեղ դասավանդում էին տիրացուներ և սովորեցնում գրել-կարդալ՝ նպատակ ունենալով աշակերտներին պատրաստել քահաններ:

Աշակերտները գրաճանաչ դառնալուց հետո սովորում էին Սաղմոս և Նարեկ: Լավագույն դեպքում սովորեցնում էին թվաբանության չորս գործողությունները, կրոնական գիտելիքներ և եկեղեցական երաժշտություն:

1860 թվականին Ազգային սահմանադրությունը նոր զարկ տվեց կրթության զարթոնքին:

Իր գործունեությամբ է առանձնանում Սեբաստիայի Արամյան վարժարանը: 1889 թվականին սկսվում է Արամյան վարժարանի կառուցումը: Սկզբում որոշվել էր դպրոցը անվանել «Արարատյան»՝ ի պատիվ արևելահայերի, որոնք նյութական օժանդակություն էին հատկացրել վարժարանը կառուցելու համար: Սակայն, թուրքերի մեջ նոր թշնամանք չսերմանելու նկատառումով, որոշվեց այն անվանել «Արամյան»:

1893-1894 թթ. ավարտվում է վարժարանի կառուցումը:

1895 թ. սկսվում են դասերը, որտեղ ուսանում էին 500 երկսեռ աշակերտներ: 1910 թվականի «Անդրանիկ» օրաթերթում նշվում է. «Սեբաստիան ունեցաւ փառաւոր դղեակ մը՝ ընդարձակ բակի մէջ, երկճիւղ սանդուղներով եւ լուսաժպիտ սենեակներով»:

Երկհարկանի շենքի առաջին հարկը զբաղեցնում էին Հռիփսիմյան վարժարանի սանուհինեը:

Արամյան վարժարանի ուսումնական տևողություն 9 տարի էր՝ միջնակարգ և բարձրագույն: Մինչև 3-րդ դասարանը համարվում էր միջնակարգ, իսկ 4-րդ դասարանից սկսած՝ բարձրագույն:

Վարժարանի ուսումնական ծրագիրը բազմապիսի էր: Առաջին դասարանից մինչև հինգերորդ դասարան սովորում էին հայոց լեզու, թվաբանություն՝ դրանից հետո գրաբար:

Հինգերորդ դասարանից սկսած ծրագիրն ընդգրկում էր տարրաբանություն, բնագիտություն, հայոց պատմություն, կրոն, եկեղեցու պատմություն: Վեցերորդ դասարանում սովորում էին հանրահաշիվ, յոթերորդ դասարանում՝ ֆրանսերեն, թուրքերեն, երկրա¬չափություն ու տիեզերագիտություն նաև առողջապահություն, տնտեսագիտություն և գծագրություն: Այս բոլոր առարկաներից զատ սովորում էին նաև երգեցողություն ըստ ցանկության:

Արամյան վարժարանի տնօրեններն են եղել Հովհաննես Թորիկյանը (1896-1903), Կարապետ Խաչատրյանը (1903-1906), Արտաշես Այվազյանը (1906-1908), Շավարշ Վարդապետ Սահակյանը (1908-1915):

1909 թվականի սեպտեմբերին Շավարշ Վարդապետ Սահակյանի հրավերով՝ Դանիել Վարուժանին հրավիրել են Արամյան վարժարան՝ ֆրանսերեն և հայերեն դասավանդելու նպատակով: Մեծանուն մտավորականի կողքին էին պատմության և աշխարհագրության ուսուցիչ, հայագետ, բանաստեղծ Միհրան Իսպիրյանը, ֆրանսերենի ուսուցիչ Կարպետ Գապիկյանը, թվաբանության ուսուցիչ Միհրան Չուգազյանը և այլք:

Օսմանյան սահմանադրության հռչակումից հետո Արամյան վարժարանի առաջին հարկում սկսեցին զարկ տալ թատերական աշխատանքներին:

Բեմադրվեցին Րաֆֆու «Սամվել»-ը, Վարդանանց տոնին ընդառաջ՝ «Ավարայրի Արծիվը»:

1903 թվականին վարժարանն որպես նախակրթարան պետք է տարեվերջին տար իր առաջին ավարտականները, սակայն ուսումնական խորհուրդը դպրոցի կրթական մակարդակն ավելի բարձրացնելու համար կարևորեց մեկ տարի ևս անցնել ուսումնական շրջան:

Ի վերջո, 1904 թվականին Արամյան վարժարանն ունեցավ իր առաջին շրջանավարտները: Ավարտական հանդեսը տեղի ունեցավ Մայր եկեղեցու բակում: Շրջանավարտների նշանաբան էր՝ «ԶԱՐԳԱՆԱԼ ԵՎ ԾԱՌԱՅԵԼ», որը գրված էր իրենց ավարտական լուսանկարի վրա:

Արամյան վարժարանի կրթական մակարդակը շատ բարձր էր և լավագույն շրջանավարտներն իրենց ուսումը շարունակում էին Պոլսի բժշկական, իրավաբանական և զինվորական դպրոցները, իսկ ոմանք հաճախում էին քոլեջներ և համալսարաններ:

Օսմանյան կայսրության ցեղասպան քաղաքականության մաս էր կազմում հայկական կրթօջախների ոչնչացումը և հայ մտավորականության հալածանքներն ու սպանդը: 1915 թվականին թուրքական կառավարության ջարդարար գործողություններից անմասն չմնաց նաև Արամյան վարժարանը:

Արամյան վարժարանի սաներից են եղել Ռուբեն Գրիգորի Տելի-Ղազարյանը, Հովհաննես Գրիգորի Տելի-Ղազարյանը, ովքեր 1915 թվականին ձերբակալվել և սպանվել են թուրքերի կողմից:


Քրիստինե Նաջարյան
Կրթական ծրագրերի բաժնի վարիչ