էջի ներքևում կարող եք կարդալ արևելահայերենը:


Յուշագրութիւնը մարդու կեանքի կամ կեանքի մէկ ժամանակահատուածին նկարագրական պատմութիւնն է, գրի առնուած դէպքերու հեղինակին կողմէ։ Անոր գլխաւոր պայմանը անկեղծութիւնն է։ Որպէս կանոն, հեղինակը դէպքերը պարտի նկարագրել անաչառութեամբ, այնպէս ինչպէս պատահած են, առանց «խմբագրելու» կամ ճոխացնելու։

Գրական այս սեռը յաճախ կը մշակեն ոչ բարձր կրթութեան եւ գրական կարողութեան տէր անհատներ, ու երբեմն նոյնիսկ կիսագրագէտ մարդիկ։

Յուշագրութիւններու շարադրումը հայ գրականությեան մէջ լայն թափ ստացաւ Հայոց ցեղասպանութենէն ետք, երբ բազմաթիւ վերապրողներ սկսան ցեղասպանութեան օրերու իրենց յուշերը գրի առնել եւ յաջորդ սերունդներուն յանձնել իրենց ապրած կեանքի պատմութիւնը, որոնց շնորհիւ ունեցանք քանակով եւ որակով պատկառելի ժառանգութիւն մը, որուն մէկ կարեւոր մասը եթէ հրատարակուած է ու դրուած գիտական շրջանառութեան մէջ, ապա միւս կարեւոր մասը տակաւին կը մնայ անտիպ։

Ցեղասպանութեան վերաբերող առաջին յուշագրութիւնները սկսան հրատարակուիլ Ցեղասպանութեան սկզբնական օրերուն՝ 1915-ին, եւ այս աւանդոյթը շարունակուեցաւ մինչեւ 1990-ականները, մինչեւ վերջին վերապրողներու հեռացումը կեանքէն, որմէ ետք, անոնցմէ շատերուն ժառանգորդնե´րն են որ հրատարակութեան կը յանձնեն այդ յուշերը կամ նախաձեռնարկ կ՛ըլլան այդ աշխատանքին, երբեմն անոնց հայերէն բնագիրներուն կցելով անոնց անգլերէն կամ ֆրանսերէն թարգմանութիւնը եւս։

Ցեղասպանութեան թեմայով յուշագրական կարեւոր հրատարակութիւններ են օրինակ՝ Կարապետ Գաբիկեանի (Գուժկան Սեբաստիոյ) «Եղեռնապատում Փոքուն Հայոց եւ նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ»ն (Պոսթըն, 1924, 604 էջ), Կարապետ Ա. Քհնյ. Գալֆաեանի «Գիրք ելից հայոց. յիշատակ անշիրիմ նահատակաց հնուց եւ նորից, յայտից եւ անյայտից»ը (Պէյրութ, 1955, 645 էջ), Երուանդ Օտեանի «Անիծեալ տարիներ 1914-1919 (Անձնական յիշատակներ)»ը (Երեւան, 2004, 583 էջ), Խորէն Դաւիթեանի «Կեանքիս գիրքը» (Պէյրութ, 1967, 626 էջ), Խաչեր Սարգիսեանի «Եօթանասուն տարիներու յուշերս»ը (Պէյրութ, 1970, 1143), Ստեփան Միսքճեանի «Ես Տէր-Զօրի դժոխքէն փախած եմ»ը (Փարիզ, Ա. հատոր՝ 1965, 124 էջ, Բ. հատոր՝ 1966, 128 էջ), Ներսէս Եպսկ. Բախտիկեանի հիմնած ու հրատարակած «Մատենաշար Ապրիլեան եղեռնի»ի շարքը իր աւելի քան տասը հատորներով (Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան, 1960ականներ) եւ շատ ուրիշներ։ Բոլոր յուշագիրները չէ սակայն, որ կրցան հրատարակութեան տալ իրենց կեանքի պատմութիւնը։ Այսօր, ցեղասպանութենէն աւելի քան դար մը ետք, աշխարհի տարբեր արխիւային հաւաքածոներուն, մատենադարաններուն եւ յուշագիրներու ժառանգորդներու տուներուն մէջ կայ ցեղասպանութենէն վերապրածներու անտիպ յուշագրութիւններու մեծ հաւաքածոյ մը, որուն կարեւոր մէկ մասը կը պահուի Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի հաւաքածոներուն մէջ։

Թանգարան-հիմնարկի անտիպ յուշագրութիւններու հաւաքածոն կը պարփակէ 482 միաւոր, որուն կարեւոր մէկ մասը բնօրինակներ են, բայց կան նաեւ պատճէններ։ Անոնք մեծամասնութեամբ գրի առնուած են հայերէն լեզուով (հաւասարապէս արեւմտահայերէն եւ արեւելահայերէն, դասական եւ նոր ուղղագրութեամբ), բայց կան նաեւ փոքրաթիւ ռուսերէն, անգլերէն, ֆրանսերէն, հայատառ թրքերէն եւ արաբերէն լեզուներով յուշագրութիւններ։

Թանգարանի յուշագրութիւններու հաւաքածոն ստեղծուած է ուղղակի հեղինակներուն կամ անոնց ժառանգորդներուն կողմէ եղած նուիրատուութիւններով։

Պարզ է որ այսպիսի մեծ հաւաքածոյի մը բոլոր գործերը պիտի չունենային գիտական նոյն արժէքն ու կարեւորութիւնը։ Կան գործեր, որոնք ինչ որ առանձին դէպքի մը մէկ-երկու էջանի նկարագրութիւններն են, համակարգիչով հաւաքուած կամ նոյնիսկ տպագիր աղբիւրներէ ընդօրինակուած, բայց կան նաեւ բոլորովին անծանօթ ու անտիպ գործեր, երբեմն հազարի հասնող էջերով, որոնք ունին պատմական մեծ արժէք ու նշանակութիւն եւ հրատարակութեան պարագային կրնան դառնալ կարեւոր սկզբնաղբիւրներ ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան համար՝ իրենց բացայայտած բազմաթիւ նորութիւններով եւ անծանօթ մնացած կէտերով։

ՀՑԹԻ-ի յուշագրութիւններու բաժնի կարեւոր նմոյշներէն են օրինակ՝ աւելի քան հազար հարիւր էջերէ բաղկացած չմշկածագցի Համբարձում Գասպարեանի «Կեանքի դրուագներ» խորագրով աշխատութիւնը, ուսուցիչ եւ մտաւորական Գառնիկ Պոտուռեանի «Տարագրի յուշեր 1915-1917» հատորը, ուր հեղինակը կ՛անդադառնայ ո՛չ միայն աքսորի կարաւանին եւ ճամբու արհաւիրքներուն, այլ նաեւ կարեւոր տեղեկութիւններ կու տայ ծննդավայր Պարտիզակի պատմութեան ու ազգագրութեան մասին (420 էջ), նաեւ մշեցի Կարապետ Եղիազարեանի «Տարօն եւ Սասուն (Յուշեր եւ վկայութիւններ» հատորը (967 էջ), Պուրսայի Մեծ Նոր գիւղէն Երուանդ Շարապխանեանի «Յուշեր եւ փուշեր»ու հինգ տետրակները (միասնաբար 740 էջ), ուր եւս աքսորի եւ սուրիական անապատի կոտորածներու կողքին կարեւոր տեղեկութիւններ կան հայրենի գիւղի անցեալի մասին, յիշենք նաեւ Թադեւոս Պապիկեանի «Դէպքեր եւ դէմքեր» հատորը, որ նուիրուած է Մուսա Լերան գիւղերու հայոց պատմութեան եւ ազգագրութեան (816 էջ) եւ տակաւին շատ ու շատ ուրիշներ։ Այս յուշագրութիւններէն շատերը ո՛չ միայն կը պատմեն կոտորածներուն ու անապատի արհաւիրքներուն մասին, այլ յաճախ իրենց պատմութիւնը կը սկսին հայրենի բնօրրանէն՝ գիւղէն կամ քաղաքէն, կը խօսին իրենց տան, ընտանիքի, դրացիներու, դպրոցի, ժողովուրդի նիստուկացին, սովորութիւններուն, աւանդութիւններուն, կրթական-մշակութային կեանքին եւ բազում այլ երեւոյթներու մասին։ Այնպէս որ այս յուշագրութիւնները կարեւոր սկզբնաղբիւրներ են ո՛չ միայն ցեղասպանութեան մանրամասնութիւնները ուսումնասիրելու, այլ նաեւ կարեւոր ատաղձներ կը պարունակեն Արեւմտեան Հայաստանի, Կիլիկիոյ, Փոքր Ասիոյ եւ Կարսի շրջանի ազգագրութեան, բանահիւսութեան եւ ժողովրդագրութեան ուսումնասիրութեան առումով։

ՀՑԹԻ-ը այժմ ձեռնարկած է իր հաւաքածոյի լաւագոյն գործերու հրատարակութեան աշխատանքին, որոնք լոյս պիտի տեսնեն «Հայոց ցեղասպանութիւնը վերապրողներու յուշագրութիւններու մատենաշար» ընդհանուր խորագիրը կրող շարքով, ուր գիտական մշակումով յաջորդաբար պիտի հրատարակուին առաւել արժէքաւոր եւ հետաքրքրական անտիպ գործեր։ Վստահ ենք, որ յուշագրութիւններու հրատարակութիւնը անգամ մը եւս պիտի շեշտէ Հայոց ցեղասպանութիւնը ուսումնասիրելու ուղղութեամբ հայկական աղբիւրներու արժէքն ու կարեւորութիւնը ու պիտի բացայայտէ անծանօթ բազում մանրամասնութիւններ։

Ներկայիս ՀՑԹԻ-ը ձեռնարկած է իր անտիպ յուշագրութիւններու հաւաքածոյի ամբողջական գիտական նկարագրութեան, ուր իւրաքանչիւր միաւոր պիտի նկարագրուի մանրամասնօրէն, որպէսզի հեշտանայ թեմայով հետաքրքրուող մասնագէտներուն գործը, որոնց համար ստեղծուելիք տուեալներու շտեմարանը օգտակար ուղեցոյց մը պիտի ըլլայ իր օժանդակ բազմաբնոյթ ցանկերով։

Մինչ այդ սակայն, մեր կայքէջին վրայ յաջորդաբար պիտի ներկայացուին առանձին յուշագրութիւններ, իսկ աւելի ետք, մինչեւ անոնց նկարագրութիւններուն առանձին հատորով կամ էլեկտրոնային տարբերակով հրատարակուիլը, կրկին մեր կայքէջին վրայ պիտի երեւին այդ յուշագրութիւններուն մանրամասն նկարագրութիւնները։

Յուսանք, որ սոյն աշխատանքը կ՛արժանանայ հետազոտողներու, եւ ինչու չէ նաեւ համայն հայութեան ուշադրութեան եւ պատճառ կը դառնայ, որ զանազաններու մօտ պահուող գիտութեան անծանօթ յուշագրութիւնները, կամ նուազագոյնը անոնց պատճէնները յանձնուին Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկին, ուր անոնք պիտի արժանանան յատուկ հոգածութեան ու ժամանակի ընթացքին պիտի դրուին գիտական շրջանառութեան մէջ ու դառնան բոլորին սեփականութիւնը, և աստիճանաբար, նիւթական պայմաններ ստեղծուելու պարագային, պիտի հրատարակուին։

Միհրան Մինասեան

Բանասեր, «Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ» հիմնադրամի գիտաշխատող, Հայոց ցեղասպանության հուշագրությունների, վավերագրերի և մամուլի բաժնի վարիչ




արևելահայերենը

ՀՑԹԻ-Ի ԱՆՏԻՊ ՀՈՒՇԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՎԱՔԱԾՈՒՆ

Հուշագրությունը մարդու կյանքի կամ կյանքի մի ժամանակահատվածի նկարագրական պատմությունն է, գրի առնված դեպքերի ականատեսի կողմից։ Դրա գլխավոր պայմանը անկեղծությունն է։ Որպես կանոն, հեղինակը դեպքերը նկարագրում է անաչառությամբ, այնպես ինչպես դրանք պատահել են, առանց «խմբագրելու» կամ ճոխացնելու։

Գրական ստեղծագործության այս տեսակին հաճախ դիմում են նաև ոչ բարձր կրթության և գրական կարողության տեր անհատներ, երբեմն նույնիսկ կիսագրագետ մարդիկ։

Հուշագրությունների շարադրումը հայ գրականության մէջ լայն թափ ստացավ Հայոց ցեղասպանությունից հետո, երբ բազմաթիվ վերապրողներ սկսեցին ցեղասպանության օրերի իրենց հուշերը գրի առնել և հաջորդ սերունդներին հանձնել իրենց ապրած կյանքի պատմությունը, ինչի շնորհիվ ունեցանք քանակով և որակով պատկառելի մի ժառանգություն, որի կարևոր մի մասը եթե հրատարակված է ու դրված է գիտական շրջանառության մեջ, ապա մյուս կարևոր մասը դեռևս մնում է անտիպ։

Ցեղասպանությանը վերաբերվող առաջին հուշագրություններն սկսեցին հրատարակվել ցեղասպանության սկզբնական օրերին՝ 1915-ին, և այս ավանդույթը շարունակվեց մինչև 1990-ականները, մինչև վերջին վերապրողների կյանքից հեռանալը, որից հետո, նրանցից շատերի ժառանգնե´րն են, որ հրատարակության են հանձնում այդ հուշերը կամ նախաձեռնող են լինում այդ աշխատանքին, երբեմն դրանց հայերեն բնագրերին կցելով անգլերեն կամ ֆրանսերեն թարգմանությունը ևս։

Ցեղասպանության թեմայով հուշագրական կարևոր հրատարակություններ են, օրինակ, Կարապետ Գաբիկյանի (Գուժկան Սեբաստիո) «Եղեռնապատում Փոքուն Հայոց եւ նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ»-ն (Բոստոն, 1924, 604 էջ), Կարապետ Ա. Քհն. Գալֆայանի «Գիրք ելից հայոց. յիշատակ անշիրիմ նահատակաց հնուց եւ նորից, յայտից եւ անյայտից»-ը (Բեյրութ, 1955, 645 էջ), Երվանդ Օտյանի «Անիծեալ տարիներ 1914-1919 (Անձնական յիշատակներ)»-ը (Երևան, 2004, 583 էջ), Խորեն Դավիթյանի «Կյանքիս գիրքը» (Բեյրութ, 1967, 626 էջ), Խաչեր Սարգիսյանի «Եօթանասուն տարիներու յուշերս»-ը (Բեյրութ, 1970, 1143), Ստեփան Միսքճյանի «Ես Տէր-Զօրի դժոխքէն փախած եմ»ը (Փարիզ, Ա. հատոր՝ 1965, 124 էջ, Բ. հատոր՝ 1966, 128 էջ), Ներսես եպսկ. Բախտիկյանի հիմնած ու հրատարակած «Մատենաշար ապրիլյան եղեռնի» շարքը իր ավելի քան տաս հատորներով (Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսության, 1960-ականներ) և շատ ուրիշներ։

Սակայն ոչ բոլոր հուշագիրներն են կարողացել հրատարակության հանձնել իրենց կյանքի պատմությունը։ Այսօր, ցեղասպանությունից ավելի քան մեկ դար անց, աշխարհի տարբեր արխիվային հավաքածուների, մատենադարանների և հուշագիրների ժառանգների տներում գտնվում են ցեղասպանությունից վերապրածների բազմաթիվ անտիպ հուշագրություններ, որոնց կարևոր մի մասը պահվում է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի ֆոնդերում։

Թանգարան-ինստիտուտի անտիպ հուշագրությունների հավաքածուն ներառում է 482 միավոր, որի կարևոր մի մասը բնօրինակներ են, բայց կան նաև պատճեններ։ Դրանք մեծամասնությամբ հայերեն են (հավասարապես արևմտահայերեն և արևելահայերեն, դասական և նոր ուղղագրությամբ), բայց կան նաև փոքրաթիվ ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, հայատառ թուրքերեն և արաբերեն լեզուներով հուշագրություններ։

Թանգարանի հուշագրությունների հավաքածուն ստեղծվել է ուղղակի հեղինակների կամ նրանց ժառանգների կողմից կատարված նվիրատվություններով։

Պարզ է, որ այսպիսի մեծ հավաքածուի բոլոր գործերը չէին կարող ունենալ գիտական նույն արժեքն ու կարևորությունը։ Կան հուշագրություններ, որոնք առանձին մի դեպքի մեկ-երկու էջանոց նկարագրություններ են, համակարգչով հավաքված կամ նույնիսկ տպագիր աղբյուրներից ընդօրինակված, բայց կան նաև բոլորովին անծանոթ ու անտիպ գործեր, երբեմն հազարի հասնող էջերով, որոնք ունեն պատմական մեծ արժեք ու նշանակություն և հրատարակության դեպքում կարող են դառնալ կարևոր սկզբնաղբյուրներ ցեղասպանության ուսումնասիրության համար՝ իրենց բացահայտած բազմաթիվ նորություններով և անծանոթ մնացած կետերով։

ՀՑԹԻ-ի հուշագրությունների բաժնի կարևոր նմուշներից են, օրինակ, ավելի քան հազար հարյուր էջերից բաղկացած չմշկածագցի Համբարձում Գասպարյանի «Կեանքի դրուագներ» խորագրով աշխատությունը, ուսուցիչ և մտավորական Գառնիկ Պոտուրյանի «Տարագրի յուշեր 1915-1917» հատորը, որտեղ հեղինակն անդրառնում է ոչ միայն աքսորի քարավանին և ճամփի արհավիրքներին, այլ նաև կարևոր տեղեկություններ է տալիս ծննդավայր Պարտիզակի պատմության ու ազգագրության մասին (420 էջ), նաև մշեցի Կարապետ Եղիազարյանի «Տարօն եւ Սասուն (Յուշեր եւ վկայութիւններ» հատորը (967 էջ), Բուրսայի Մեծ Նոր գյուղից Երվանդ Շարաբխանյանի «Յուշեր եւ փուշեր»-ի հինգ տետրակները (միասնաբար 740 էջ), որտեղ ևս աքսորի և սիրիական անապատի կոտորածների կողքին կարևոր տեղեկություններ կան հայրենի գյուղի անցյալի մասին, հիշենք նաև Թադևոս Պապիկյանի «Դէպքեր եւ դէմքեր» հատորը, որը նվիրված է Մուսա լեռան գյուղերի հայոց պատմությանն ու ազգագրությանը (816 էջ) և դեռ շատ ու շատ ուրիշներ։

Այս հուշագրություններից շատերը ո՛չ միայն պատմում են կոտորածների ու անապատի արհավիրքների մասին, այլ հաճախ իրենց պատմությունը սկսում են հայրենի բնօրրանից՝ գյուղից կամ քաղաքից, խոսում իրենց տան, ընտանիքի, հարևանների, դպրոցի, ժողովրդի նիստուկացի, սովորությունների, ավանդությունների, կրթական-մշակութային կյանքի և բազում այլ երևույթների մասին։ Այնպես որ այս հուշագրությունները կարևոր սկզբնաղբյուրներ են ո՛չ միայն Հայոց ցեղասպանության մանրամասնություններն ուսումնասիրելու, այլ նաև կարևոր ատաղձներ են պարունակում Արևմտյան Հայաստանի, Կիլիկիայի, Փոքր Ասիայի և Կարսի շրջանի ազգագրության, բանահյուսության և ժողովրդագրության ուսումնասիրության առումով։

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտն այժմ ձեռնարկել է իր հավաքածուի լավագույն գործերի հրատարակության աշխատանքը, որոնք լույս են տեսնելու «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրողների հուշագրությունների մատենաշար» ընդհանուր խորագիրը կրող շարքով, որտեղ գիտական մշակումով հաջորդաբար պիտի հրատարակվեն առավել արժեքավոր և հետաքրքրական անտիպ գործերը։ Վստահ ենք, որ հուշագրությունների հրատարակությունը ևս մեկ անգամ կշեշտի Հայոց ցեղասպանությունը ուսումնասիրելու ուղղությամբ հայկական աղբյուրների արժեքն ու կարևորությունը ու կբացահայտի անծանոթ բազում մանրամասներ։

Ներկայումս ՀՑԹԻ-ն ձեռնարկել է իր անտիպ հուշագրությունների հավաքածուի ամբողջական գիտական նկարագրությունը, երբ յուրաքանչյուր միավոր կնկարագրվի մանրամասնորեն, հեշտացնելու համար թեմայով հետաքրքրվող մասնագետների գործը, որոնց համար ստեղծվելիք տվյալների շտեմարանը օգտակար ուղեցույց է լինելու իր օժանդակ բազմաբնույթ ցանկերով։

Մինչ այդ սակայն, մեր կայքէջում հաջորդաբար կներկայացվեն առանձին հուշագրություններ, իսկ ավելի ուշ, մինչ այս նկարագրություններն առանձին հատորով կամ էլեկտրոնային տարբերակով հրատարակվելը, կրկին մեր կայքէջի վրա կլինեն այդ հուշագրությունների մանրամասն նկարագրությունները։

Հուսով ենք, որ սույն աշխատանքը կարժանանա հետազոտողների և, ինչու ոչ, նաև համայն հայության ուշադրությանը և պատճառ կդառնա, որ շատերի մոտ պահվող և գիտությանն անծանոթ հուշագրությունները, կամ նվազագույնը դրանց պատճենները հանձնվեն Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին, որտեղ դրանք կարժանանան հատուկ հոգածության ու ժամանակի ընթացքում կդրվեն գիտական շրջանառության մեջ, և այդ կերպ կդառնան բոլորի սեփականությունը, և աստիճանաբար, նյութական միջոցների առկայության պայմաններում՝ կհրատարակվեն։