20.04.2019

Նյութը Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին է տրամադրել Սոնա Մաթևոսյանի թոռնուհի Նաիրա Ամատունին։ Հարցազրույցը պատրաստել է լրագրող Ռուբեն Գրիգորյանը 2000 թ․, երբ հայրենիք էր տեղափոխվում զորավար Անդրանիկի աճյունը։

Այսօր, ցավոք, Սոնա տատը չկա, բայց կա հիշողությունը, որը նրա ժառանգները վառ են պահում ու փոխանցում սերունդներին։

Պեր Լաշեզից Զորավարի վերջին տունդարձի և հայրենի հողում հավերժորեն հանգչելու արարողության գրեթե բոլոր օրաժամերին, քաղաքամայր Երևանի Նոր Նորքի իրենց տանը Անդրանիկի լուսանկարի առաջ ծնկաչոք աղոթում էր Սոնա Կոստանդյանը: Եվ դա սովորական աղոթք չէր:

- Պապս, հորեղբայրս անթաղ-անգերեզման մնացին: Նրանց գլխատված մարմինները ապրիլյան վարարած գետը քշեց-տարավ և այսօր էլ դեռ գնում են իմ հուշերում…

Սակայն Զորավարի վերաթաղումը Սոնա տատի համար անձնական մխիթարություն եղավ:

- Ասես պաշտելի պապիս, մորս ու հորեղբայներիս ազգովին թաղեցին Եռաբլուրում, - ասաց նա` մի տեսակ խաղաղված: Բայց, երբ սկսեց պատմել իր հայրական տոհմի մասին, այրող հուշերը կրկին հորձանք տվեցին նրա սրտում:

Ծնվել է Խարբերդի Չմշկածագ (Čmškacag) շրջանում, 1900 թվականին, մեծահարուստ Մաթևոսյանների ընտանիքում:

- Պապիս ասել են Կարապետ աղա, տատիս` Վարթեր խաթուն, - ութսունհինգամյա հուշերն է պեղում Սոնա տատը,- եդեմական այգիներ ունեինք, կովեր, ոչխաների հոտեր, խանութներ, հյուրանոց կացարան ունեինք Հալեպում:

- Պապս հինգ տղա ուներ, երեք աղջիկ: Ավագ որդին հայրս էր: Մեր տոհմը մեծ էր, քառասուն ջան էինք …

Ու հանկարծ, հենց այս խոսքի վրա, փշրվում է եղեռն տեսած հայուհու հուշերի շղթան և ցիրուցանվում` որպես մարգարտյա ուլունքները անապատի ամենակուլ ավազի մեջ:

…Այն օրը քուրդ չոբանները նոր էին իրենց ոչխարի հոտը քշել դեպի սար, երբ հանկարծ գյուղը շրջապատվեց ասկյարներով: Ինչքան տղամարդ կար հավաքեցին գյուղամեջ, այդ թվում և Կարապետ աղային ու նրա չորս տղաներին (ավագ որդին հրաշքով կարողացել էր նախօրոք հեռանալ) և քշեցին դեպի մոտակա վարարած գետը: Այս ամենը ղեկավարում էր ծանոթ թուրք յուզբաշին, որին հազար անգամ հյուրասիրել էր պապը, և տանեցիք հույս ունեին, որ նա կերած աղուհացը չի մոռացել: Սակայն յուզբաշու հրամանով առաջինը կտրեցին հենց Կարապետ աղայի ու նրա չորս տղաների գլուխները և նետեցին գետը: Թուրքը լավ էր հիշում, որ այդ ամենահարուստ հայը նվերներով բազմիցս փրկել էր գյուղը թալանից ու սպանություններից: Իզուր չեն ասում, որ օձը խայթում է հենց իրեն տաքացնողին: Բոլորին մորթոտեցին, մարմինները թափեցին ջուրը: Գյուղում տղամարդ չմնաց: Կանանց, աղջիկներին, ծերերին ու մանուկներին լցրին գյուղի մեծ եկեղեցին, որ վառեն: Դրանից առաջ թուրք ասկյարները ընտրել էին` մի կողմ էին տարել սիրուն կանանց ու աղջիկներին: Սոնա տատն այսօրվա պես հիշում է, որ իր մայրը վերջին պահին տան բանալին պահ էր տվել քուրդ ծառա Հասանին, համոզված, որ երբևէ վերադառնալու է ծննդավայր իրենց դառն ու անուշ Հայրենիքը: Այդ քուրդին Կարապետ աղան էր ամուսնացրել, տուն տեղ տվել նրան, որ ապրի:

Այսօր էլ, 85 տարի անց, անմեղ զոհերի լացն ու կականը սղոցում են հայուհու վիրավոր հիշողությունը: Գարուն էր, ապրիլ, իսկ ինքը տասնհինգ տարեկան աղջնակ: Մեծ գերդաստանը ցրվեց, փոշիացավ: Թե ինչ եղան մյուս հարազատները, պաշտելի հորաքույր Արաքսին, Պեքրուհին, Մաքրուհին` այդպես էլ չիմացավ:

Գյուղի եկեղեցում հավաքածներին չվառեցին: Տատս շատ հարգված կիներ ասաց. «Ձեր աստվածը թե կսիրեք` մեզ մի՛ վառեք, մեկ է էս տանջանքների մեջ սաղ չենք մնա, թողեք ճանապարհին մեկ է սպանելու են: Մեր քուրդ ծառային մենք փող տվեցինք նա տարավ ոստիկաններին տվեց: Ոնց եղավ, որ այնտեղ փրկվեցինք, տենց էլ չիմացանք»: Անշուշտ, հատուկ հրամանով նրանց խառնեցին շրջակա հայկական գյուղերից տեղահանվածների հետ և քշեցին դեպի անհայտություն: Սոնան այդ քարավանի մեջ էր, մոր՝ Մարթայի և երկու կրտսեր եղբայրների հետ: Շաբաթներ տևած դժոխային ճանապարհին անասնահոտի պես քշվող քարավանը բոլորովին նոսրացավ, հայերը կոտորվեցին տապից, սովից, հիվանդություններից ու թուրքերի վայրագություններից: Դիակները մնում էին անթաղ: Մեկ-մեկ հանդիպող արաբների վերաբերմունքը բարյացակամ էր հայերի նկատմամբ: Սոնա տատը այժմ էլ զարմանում է, թե հոգու ինչպիսի կորով ուներ մայրը, որ կարողացավ դիմանալ այն ամենին և երեք որբուկների հետ հասնել Երզնկա:

Տարան մոտակա երկաթուղային կայարան: Այնտեղ կանգնած էր երեք վագոնից բաղկացած ռուսական մի «կուկուշկա»: Մի կերպ լցվեցին մեջը, տեղավորվեցին նաև վագոնի կտուրներին: Թե ինչ ուղղությամբ էին շարժվելու, ուր էին տանելու ոչ ոք չգիտեր: Այդ միջոցին մի ճիչ լսվեց, որ թուրքական նոր զորախումբ է մոտենում: Եվ այդ պահին անսպասելի շոգեքարշը անջատվեց երեխաներով, կանանցով ու ծերունիներով լցված վագոններից և սուլուցով հեռացավ:

- Հասկացանք, որ դա արդեն մեր վերջն է, մայրս դողացող ձեռքերով երեքիս սեղմեց իր չորացած կրծքին: Հիմա էլ ականջներիս մեջ են վերջին հույսն էլ կորցրած մորս սրտի աղաղակող զարկերը: Եղբայրներս, մատաղացու գառների պես, վախից սսկվել էին: Ու հենց այդ ժամանակ, որպես փրկության աստված, չիմացանք որտեղից, հայտնվեց Զորավար Անդրանիկն իր հեծելազորով,- վերհիշում է Սոնա տատը:

Ապրելու մեռնող հույսը կրկին արթնացավ:

Բոլորին իջեցրին վագոններից: Ձիավորների մի մասն առաջ անցավ, մյուս կեսը քարավանի թիկունքը: Անցան բազմաթիվ դատարկված գյուղերով:

Ամենաուժասպառներին, մահվան դուռը հասածներին, այդ թվում Սոնայի երկու փոքր եղբայրներին Զորավարի կարգադրությամբ դրել էին ուղտերի վրա: Հասան Գյումրի, բայց թուրքական զորքերի մոտեցման լուրեր էին պտտվում, այնտեղից փախան նախ Լոռի, իսկ հետո… Շուշի: Սակայն Ղարաբաղում նույնպես հայի-թուրքի կռիվ էր: Շուշիում գաղթական խարբերդցիներ ու համագյուղացիներ կային: Մայրը ճարահատյալ Սոնային դրեց նրանց հետ ու թե գնա, գոնե դու փրկվիր մեր տոհմից, իսկ եթե կենդանի մնամ եղբարներիդ` Մարտիրոսի ու Արամի հետ կգտնեմ քեզ: Մի կերպ հասան Լոռի: Այնտեղ, ամիսներ անց, Սոնան իմացավ դառն իրողությունը:

- Մայրս հայտնվեց Թիֆլիսում և այնտեղ էլ մեռավ տիֆից, անգամ չիմացանք որտեղ թաղվեց, մնացինք որբ և անտեր: Չկարողացա գոնե վերջին պահին մի բաժակ ջուր տալ մորս,- հառաչեց Սոնա տատը և մեր ամբողջ զրույցի ընթացքում առաջին անգամ թաշկինակը տարավ աչքերին: Մեկ դար ապրած այդ կինը կարոտի արցունքներ ունի տառապանքի ծովերով անցած մոր համար:

Քույրն ու եղբայրները իրար կորցրին:

Փոքրը հայտնվեց Գյումրիի ամերիկյան որբանոցում, որտեղից փախավ Երևան, ջուր էր ծախում փողոցներում, իսկ նրանցից մեծը Ջալալօղլիում էր: Բայց ճակատագիրը այս անգամ բարեհաճ գտնվեց և արտաքինից շատ փոխված եղբայրները 10 տարի անց պատահաբար հանդիպեցին Երևանի էժանագին ճաշարաններից մեկում:

Փոքրը` Արամը ճանաչեց մեծ եղբորը` Մաթևոսին:

- Մոտենում է, հարցնում. «Դու կորած ախպեր ունե՞ս»: Նա ասում է. «Հա՛»: Վերջը մորս ու իմ անունն է տալիս` իրար գրկում, համբուրում են: Պարզվեց, որ փոքր եղբայրը լավ չէր հիշում իր ազգանունը և որբանոցում Մարտիրոսյան էր գրվել Մաթևոսյանի փոխարեն: Քանի որ ավագ եղբայրը գիտեր, որ Սոնան արդեն ամուսնացել էր և ապրում էր Լոռիում, Ալավերդիում եղբայրները գալիսեն Սոնայի մոտ:

- Սկիզբում ես չճանաչեցի, ասի` « Փորի վրա խալ ու՞ներ»: Տեսա խալը` փաթաթվեցի: Հետո նրան էլ ամուսնացրինք: Ունեցավ երկու երեխա` Ալբերտ, Էմմա, իսկ մեծ եղբայրս` Մաթևոսը Աղունի հետ ամուսնացավ, ունեցավ` երեք երեխա Ռաֆայել, Ռոզա, Ռազմիկ:

Աստանդական կյանքի մրուրը մինչև վերջ ճաշակած քույրն ու եղբայրներն ամուր, համերաշխ ընտանիքներ ստեղծեցին և, ինչպես Սոնա տատն է ասում մարդ դարձան, կրկին զգացին երջանկության մոռացված համը: Եվ ամենազարմանալին այն է, որ ճակատագրի դառնություններից նրանք չչարացան, որովհետև իրենց երակներում հոսում է Կարապետ աղայի և Վարթեր խաթունի ազնիվ արյունը, գաղթի դժոխային ճամփեքին անգամ հոգու կորովը չկորցրած մոր արյունն է հոսում իրենց երակներում: Իսկ հայոց դանթեականից փրկված հայրը` Ռաֆայելը, իր մասին կարողացավ լուր հաղորդել տասնամյակներ անց, հեռավոր Ամերիկայից: Երկար տարիներ փնտրելուց հետո իր զավակներին Ծիրանիին (Սոնաին այդպես էին անվանում հարազատները նա գեղեցիկ էր՝ ոսկեզօծ մազերով, կապուտաչյա, սպիտակ մաշկով), եղբայրներին Մաթևոսին և Արամին: Հայրը բոլշևիկյան սարսափից չհամարձակվեց Հայաստան գալ, մի երկու գաղտնի նամակ ուղարկեց և մի լուսանկար: Ամուսնացել և ապրում էր Նյու Յորքի Ալբանի արվարձանում: Այնպես որ՝ որբերը իրենց հոր կարոտն առան միայն նրա լուսանկարից, և այսօր էլ պահում են այն:

Հետո 1937 թվական եղավ: Շատ շատերի պես մեծ եղբայրն աքսորվեց ու երբ տարիներ հետո վերադարձավ, անճանաչելի էր դարձել: Կրտսերը երկրորդ համաշխարհայինի մասնակից է, հաշմանդամ: Իսկ ամուսնու` Առաջին համաշխարհայինի մասնակից ու հաշմանդամ, ամբողջ Լոռիում բարի անուն թողած Նիկոլայ Կոստանդյանի մասին երախտագիտությամբ ու երանությամբ է խոսք բացում.

- Իրարով բախտավոր էինք, երեխաներով բախտավոր: Ես նրա շնորհիվ ճաշակեցի մարդկային երջանկությունը:

Նրա ամենամեծ հարստությունն իր երեխաներն են՝ Մարտունը, Ռաֆաելը Ժորան աղջիկը Մարիետան: Սոնա Մաթևոսյան/Կոստանդյանի չորս երեխաների, քսան թոռների ու ծոռների շարքում կան արվեստագետներ, գիտնականներ, բարձրաստիճան զինվորականներ… Մեծ մայրը բոլորի պաշտամունքն է, իսկ երեխաներից յուրաքանչյուրն իր սրտում հատուկ տեղ ունի: Սակայն այս բախտավոր-տառապյալ սրտի գահին Մարիետան է դուստրը, իր մոր կարոտը նրանից է առնում:

- Բալեքս… ամեն մինն իմ չափ ապրի: Բայց կորած հարզատներիս տեղը սրտումս թափուր մնաց, բոլորի ձայները հիշում եմ…

Նրա սիրտը լիքն է հուշերով, անցյալով, ներկայով, կորուստներով, ունեցածով: Ո՞րն է ավելի թանկ` դժվարանում է ասել: Արցախն էլ իր սրտում տեղ ունի:

- Տասնհինգ թվի զուլումն ուրիշ էր: Մեր ժողովուրդն անզեն էր, պետություն չունեինք, - ասես ինքն իր հետ զրուցում է Սոնա տատը: - Հիմա պետություն ունենք, բանակ ունենք: Ղարաբաղցիները քաջ են, որովհետև լեռնցիներ են` սասունցիների, զեյթունցիների պես: Մեր ողջ ժողովորդն է քաջ, մենք Տիգրան Մեծի զարմից ենք: Արցախի այս վերջին կռվում թուրքը լավ զգաց դա:

Հայոց գեհենից պրծած հայուհին այդքանից հետո իրեն բախտավոր է համարում: Ի հեճուկս բոլոր մահերի: «Հայը քար է,- ասում է նա,- քարից էլ պինդ է: Ես էլ քար եմ, որ այդքանին դիմացել եմ: Այս աշխարհում մենք մեր անունը հայ ենք պահել»: Սոնա տատն՝ այդ մեծամայրը, իրոք Հայոց ցեղասպանությունից հրաշքով փրկվածների վերջին մոհիկաններից է, որի պահանջատիրությունը փոխանցվել է իր ժառանգներին, թոռ ու ծոռներին: Նա հայ է` արյան բոլոր բջիջներով, իր հույս ու հավատով, կորստյան տառապանքով ու վերագտած երջանկությամբ:

Նա հայ է` արյան բոլոր բջիջներով, իր հույս ու հավատով, կորստյան տառապանքով ու վերագտած երջանկությամբ: Հայի անվերծանելի ֆենոմեն: Անշուշտ, կորուսյալ հայրենիքն իր հավերժակարոտ սրտի սարերում է, բարձր ու անարատ, ինչպես Արարատի սուրբ ձյունը յուրաքանչյուր հայի համար: Սակայն անմեկնելին-անքննելին այն է, որ նրա չծերացող, կնճիռներ չունեցող սրտի գահին շքեղորեն բազմած է նաև իր ու երկու եղբայրների պես տասնյակ հազարավոր որբերի համար տեր ու տեղ դարձած Արևելյան Հայաստանը: Հակադրելու ոչ մի նշույլ, ոչ մի ակնարկ: Երկուսն էլ սուրբ են նրա համար: Մի սրտում` երկու Հայրենիք:



Հրապարակված նյութերի համար կայքէջը պատասխանատվություն չի կրում: Իրենց ընտանիքների պատմությունը պատմում, շարադրում կամ եղած նյութը փոխանցում են Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների ժառանգները:

Հետ