23.06.2022


Արևմտյան Հայաստանի Խարբերդ նահանգի Արաբկիր քաղաքից էր Այջյան (Այճեան) ընտանիքը:

Խարբերդի (Մամուրեթ ուլ Ազիզ) նահանգն Արևմտյան Հայաստանի կենտրոնական նահանգներից էր: Օսմանյան կայսրության ողջ տարածքում իրականացված հայերի բռնի իսլամացման քաղաքականության հետևանքով Խարբերդի նահանգի մի շարք հայկական բնակավայրեր արդեն 19-րդ դարում դարձել էին թուրքաբնակ, քրդաբնակ, իսկ կայսրության վարած ազգային, սոցիալական, կրոնական խտրական քաղաքականությունը հանգեցրել էր հայկական բնակավայրերի հայաթափմանը: Չնայած դրան՝ Կ․Պոլսի Պատրիարքարանի 1914 թ. տվյալներով Խարբերդի հայ բնակչության թիվը հասնում էր 204 000-ի:

Հայոց ցեղասպանության տարիներին Խարբերդ նահանգի հայությունը, ինչպես կայսրության մյուս հայաբնակ նահանգներում, ենթարկվեց տեղահանության ու կոտորածների, ինչի հետևանքով Խարբերդի նահանգը գրեթե ամբողջությամբ հայաթափվեց:

Նախքան ցեղասպանությունը Արաբկիր քաղաքն ուներ 18 000-ից ավելի բնակչություն, որից մոտ 9 000-ը հայ էր: Քաղաքը կառուցված էր երեք ձորերի միջև, ուներ 10-ից ավելի թաղ։ Արաբկիրի հայ բնակչությունն առանձնանում էր իր բարբառով, ինչպես նաև քաղաքային կենցաղով:

1915 թ. հունիսին, երբ հայտարարվեց երիտթուրքական կառավարության հրամանը Խարբերդի ողջ հայությանը տեղահանելու մասին, սկսվեց համատարած թալանն ու կոտորածը:

1915 թ. հուլիսին Արաբկիր գավառակի հայության տեղահանությունը իրականացվում է հիմնականում Դիարբեքիրի, Մալաթիայի, Ուրֆայի ուղղություններով: 1915 թ. հուլիսի 5-ին չեթեների և ժանդարմների հսկողությամբ Արաբկիրից դուրս եկած 7 000 հոգանոց քարավանը ճանապարհին ենթարկվեց սպանդի. քչերին հաջողվեց ողջ մնալ:

Այջյան ընտանիքին ևս վիճակված էր անցնել սարսափելի ու անմարդկային փորձությունների միջով, կրել թուրքական իշխանությունների կողմից իրականացված ցեղասպանության ծանր հետևանքները: Այջյանները բավականին ճանաչված էին Արաբկիրում:

Ընտանիքի մեծ պապը՝ Մարտիրոս էֆենդին, մեծ հարգանք և հեղինակություն ուներ ինչպես հայերի, այնպես էլ թուրքերի շրջանում: Մարտիրոսն ուներ չորս որդի՝ Կարապետ, Հարություն, Համբարձում և Նազարեթ:

1915 թ. թուրք ոստիկանները Մարտիրոսի աչքի առաջ սպանում են նրա չորս որդուց երեքին՝ Կարապետին, Հարությունին, Համբարձումին, իսկ այնուհետև՝ գերդաստանի հորը՝ Մարտիրոսին: Միայն Նազարեթին է հաջողվում փրկվել:

Զրկվելով հայրենիքում ապրելու, արարելու հնարավորությունից՝ ողջ մնացած հայության բեկորներն ապաստան գտան աշխարհի տարբեր երկրներում:

Ցեղասպանությունից մազապուրծ Այջյան ընտանիքի ողջ մնացած անդամները ապաստանեցին տարբեր երկրներում. հրաշքով փրկված Նազարեթը հաստատվում է ԱՄՆ-ում, Հարությունի զավակներից Տիրանն ու Վարսենիկը՝ Կ.Պոլսում, Նվարդը գաղթում է Ֆրանսիա, Համբարձումի զավակներից Աբրահամն ու Մարիցան՝ Արգենտինա, Գինովարենը քրոջ՝ Արշալույսի հետ ապաստան են գտնում ԱՄՆ-ում:

Հայոց ցեղասպանության զոհ Կարապետ Այջյանի որդին՝ Մերուժանը (ծնված 1907 թ. Արաբկիրում) 1923թ. հաստատվում է Խորհրդային Հայաստանում: 1938 թ. նա ամուսնանում է ամերիկյան որբանոցի նախկին սան Վարդանուշ Սարգսի Ուրումյանի հետ (վերջինիս 1928 թ. Գյումրիի ամերիկյան որբանոցի փակվելուց հետո ուղարկել էին Աբխազիա, որտեղ նրան որդեգրել էր Ուրումյան ընտանիքը)։

Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Եվրոպայից և Մերձավոր Արևելքի հայկական գաղութներից բազմաթիվ հայեր դիմեցին ներգաղթի կոմիտե՝ Խորհրդային Հայաստանում հաստատվելու համար:

Նրանց ընդունելու և տեղավորելու համար Երևանում և հարակից բնակավայրերում Օսմանյան կայսրության հայաբնակ վայրերի անուններով կառուցվեցին նոր ավաններ և թաղամասեր (Նոր Արաբկիր, Նոր Սեբաստիա, Նոր Հաճըն, Կիլիկիա, Զեյթուն և այլն):

Արաբկիրցիների զգալի մասը ներգաղթում է Խորհրդային Հայաստան, Երևանում հիմնում Նոր Արաբկիր թաղամասը, կառուցում տներ, մանկապարտեզ, հիմնում տեքստիլ կոմբինատ։

1941 թվականին, երբ սկսվում է Հայրենական մեծ պատերազմը, Մերուժանը մեկնում է ռազմաճակատ, ով հարազատների հետ վերջին նամակագրությունը ունեցել է Կերչից 1942 թվականին:

1991-1992 թթ. արաբկիրցիներ Ֆիլիպ Ղազարյանի և գրող, հրապարակախոս Վահագն Դավթյանի ղեկավարությամբ Երևանի Արաբկիր համայնքի այգիներից մեկում կանգնեցվում է Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված արաբկիրցիների հիշատակը հավերժացնող հուշարձան, որի վրա փորագրվում է նաև Մերուժան Կարապետի Այջյանի անունը:

Այջյան ընտանիքի լուսանկարները «Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ» հիմնադրամին են հանձնել Այջյան ընտանիքի ժառանգներ Ֆլորա և Վարդուհի Գաբրիելյանները:



Արփինե Դուրինյան
ՀՑԹԻ գիտական ֆոնդերի ֆոնդապահ