Գրիգոր Զոհրապն ապրել է հարուստ կյանքով և ունեցել է բուռն ու բազմակողմանի գործունեություն մեր գրական-մշակութային ու հանրային-քաղաքական մտքի պատմության մեջ:

Ծնվել է 1861 թ. Կ. Պոլսի Պեշիկթաշ թաղամասում Չպուքչի Խաչատուրի ընտանիքում:

Նշանավոր պատմաբան, բանասեր Արշակ Ալպոյաճյանը փաստում է. «Գ. Զոհրապը ծնած է 1861 հունիսի 14 (26)-ին սուլթան Ազիզի գահակալության օրը… Լուսավորչի օրը ծնած ըլլալուն համար Գրիգոր կը կոչվի»:

Կ. Պոլսում նա ավարտել է ֆրանսիական երկու բարձրագույն ուսումնական հաստատություն՝ ստանալով ինժեներ-շինարարի (1879) և իրավաբանի (1882) մասնագիտություններ: Իրավաբանական ֆակուլտետում Զոհրապը սովորել է Թալեաթի հետ: Սկզբնական շրջանում նրանք ժողովրդավարության դիրքերից հանդես էին գալիս ընդդեմ սուլաթական ռեժիմի: Սակայն Թալեաթը երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո հրաժարվում է իր նախկին համոզմունքներից, իսկ Զոհրապը մինչև կյանքի վերջը պայքարում է հանուն այդ գաղափարների:

1883 թվականից մինչև 1915 թվականը Զոհրապն ընդհատումներով զբաղվել է փաստաբանությամբ, միաժամանակ դասավանդել է Օսմանյան կայսրության իրավունք, քրեական իրավունք Կ. Պոլսի համալսարանում:

Զոհրապը որպես փաստաբան հայտնի էր, ոչ միայն թուրքերի և հայերի, այլև հույների, հրեաների, բուլղարների Օսմանյան կայսրության այլ փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների շրջանում:

1884 թ. հունվար ամսին Զոհրապը մեկնում է Էդիրնե (Ադրիանապոլիս), հանձնում քննություններ կուսակալության քննիչ հանձնաժողովին, ստանում առաջին կարգի փաստաբանի վկայական և վերադառնում Կ. Պոլիս:

Փետրվարի 1/13 «Մասիս» պարբերականը հայտնում է. «Գոհությամբ կիմանանք թե Գրիգոր էֆենտի Զոհրապյան, որ տասնևինն տարեկան հասակին մեջ կայսերական Բոզ է շուե վարժարանի ընթացքն ավարտելով երկրաչափ ճարտարապետի վկայական ստացած էր, ի վերջո իրավագիտության պարապելով, այս օրերս յուր քննությունները մեծ հաջողությամբ անցուցած և առաջին կարգի փաստաբանական վկայական ստացած է: Մեր անկեղծ խնդակցությունն հայտնելով հաջողություն կը մաղթենք իրեն»:

1885-1886 թթ. ծանոթանում է Կլարա Պողոսի Յազըճյանի հետ, իսկ 1888 թ. հունվարի 31-ին ամուսնանում: Նա կարողացել է ապահովել իր ընտանիքի ճոխ ու բարեկեցիկ կյանքը: Ինչպես վկայում է իր ավագ դուստրը. «Կը սիրեր անգլիական գեղեցիկ կարասիները և Լու Քենզ ոճով կարասիները, ինչպես նաև գեղեցիկ գորգերը»:

1890-ական թվականներին Զոհրապը զբաղվում է նաև հրատարակչական գործունեությամբ, աշխատակցում մի շարք հայկական լրագրերի ու հանդեսների:

Զոհրապի հուշերից տեղեկանում ենք, որ 17-ամյա հասակում նա արդեն հրապարակումներով հանդես է եկել մամուլի էջերում: Հոկտեմբերի 26-ին «Լրագիր» թերթում հրապարակում է. «Թե ի՞նչ շահեցանք Պերլինի Վեհաժողովեն» հոդվածը՝ ուղղված հայոց պատվիրակության քարտուղար-թարգման Մինաս Չերազի համանուն տետրի դեմ: Նա հետագայում հիշում է, որ միայն ինքը համարձակվեց Չերազի հետ բանավիճել և հայտարարտել, որ Բեռլինի կոնգրեսից հայերը ոչինչ չեն շահել:

1892-1893 թթ. հայտնի մանկավարժ Հրատ Ասատուրի հետ համատեղ խմբագրում է «Մասիս» հանդեսը:

1908 թվականից աշխատակցում է «Հայրենիք», «Արևելք», «Ազատամարտ» և մյուս պարբերականներին:

1895-1896 թթ. Սուլթան Համիդ II-ի կազմակերպած հայկական կոտորածի օրերին Զոհրապը՝ որպես փաստաբան, ելույթ է ունենում ի պաշտպանություն քաղբանտարկյալների:

1905 թվականին մահափորձ է կատարվում Սուլթան Համիդ II-ի դեմ: Ձերբակալվում է նաև Զոհրապը, բայց որպես փաստաբան, կարողանում է ազատ արձակվել:

1906 թ. Կ. Պոլսում ռուսական դեսպանությունը թուրքական իշխանություններին տեղեկացնում է, որ Զոհրապը «թարգմանի պաշտոն երբեք ստացած կամ վարած չէ», այլ իրավախորհրդատու է՝ արգելելով Զոհրապին թուրքական դատարաններում դատեր վարել:

1908 թվականին մեկնում է Փարիզ: Այնտեղ եղած ամիսներին գտնվում է թուրքական լրտեսների հսկողության տակ: 1909 թ.-ի հուլիսի 20-ի նամակից. «…վերջին անգամ Բարիզ գտնված միջոցիս Համիտեն վարձած ֆրանսական գաղտնի ոստիկանները ամեն մեկ քայլիս կը հետևեին այնքան, որ Շիրվանզադեի, Չերազի հետ տեսնվելե զրկվեցա…»:

Նույն թվականի հուլիսին՝ երիտթուրքերի իրագործած պետական հեղաշրջումից հետո վերադառնում է Կ. Պոլիս և սկսում է զբաղվել իրավական-կազմակերպչական և դասախոսական գործունեությամբ:

1908-1915 թթ. Զոհրապը համեմատաբար սակավ է հանդես գալիս գրական-գեղարվեստական, հրապարակախոսական և այլ հրատարակումներով: Նրա մտահոգության գլխավոր խնդիրը Հայկական հարցն էր:

1908-1915 թթ. Զոհրապը երեսփոխան է ընտրվում Ազգային ժողովում և օսմանյան պառլամենտում: Ակտիվ գործունեություն է ծավալում՝ պահանջելով ընդունել Օսմանյան կայսրության ազգային փոքրամասնությունների քաղաքական և ազգային իրավունքները՝ օրենսդրության, կրթության, գիտության, արվեստի մեջ ժողովրդավարական վերափոխումները: Նա ելույթ է ունենում ի պաշտպանություն օսմանյան կայսրության հայերի քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական իրավունքների:

1913 թ. Զոհրապը Փարիզում՝ Մարսել Լեար կեղծանունով, ֆրանսերեն հրատարակում է «Հայկական հարցը» աշխատությունը, որտեղ ներկայացվում է Հայկական հարցի պատմությունը, Օսմանյան կայսրությունում հայ ազգաբնակչության տոկոսային հարաբերակցությունը, Օսմանյան կայսրության հայկական գավառներում թուրքական կառավարության կողմից իրականացվող բարեփոխումները:

1912-1914 թթ. մասնակցում է Հայկական հարցի վերաբերյալ մեծ տերությունների դեսպանությունների բանակցություններին, իսկ 1914 թ., Արշակ Չոպանյանի հետ մասնակցում է Բարձր Դռան և Ռուսաստանի միջև պայմանագրի նախագծի մշակմանը:

Լինելով օսմանյան պառլամենտի երեսփոխան, նա ամեն կերպ փորձում էր կանխել նախապատրաստվող հանցագործությունը և իր կյանքը ենթարկում է մահացու վտանգի:

Գ. Զոհրապն իր օրագրությունում ցավով գրում է. «Պատահեց՝ ինչ որ պիտի պատահեր, երեկ գիշեր ոստիկանությունը մեծն ձերբակալություններ կատարեց հայերի հանդեպ՝ հավաքելով բոլոր գլխավոր դաշնակցականներին, նախ Ակնունի, Զարդարյան, Փաշայան…բժիշկներ, բազմաթիվ կարևոր գործիչներ…»:

1915 թ. մայիսին Զոհրապը ձերբակալվում է:

Նրա կինը՝ Կլարա Զոհրապ-Եազճեանը գրում է. «Ամուսնուս բանտարկության ժամանակ թուրքական գործակալները խուզարկության կատարելիս առևանգեցին Բերայի մեր բնակարանի բոլոր փաստաթղթեն ու թղթածրարները: Այդ թղթերի մեջ կային նաև ամուսնուս գրական, իրավաբանական ձեռագրերը, որոնք մեծ արժեք ունեն, ինչպես ինձ, այնպես էլ իմ ազգի համար»:

Զոհրապը 1915 թ. մայիսի 27-ին Գոնիայից նամակ է գրում Թալեաթին. «Հատուկ հարցաքննության համար ինձ ուղարկում են Դիարբեքիր հոդվածիս ինչ լինելը չգիտեմ: Ըստ տարածված լուրերի, իբր կառավարության հանդեպ հակագործունեություն և անբարեացակամություն եմ ցույց տվել...»:

Գտնվելով աքսորի ճանապարհին, Գ. Զոհրապը շարունակում է բազմաթիվ նամակներով դիմել բարձրաստիճան օսմանական իշխանությունների ներկայացուցիչներին: Նա դիմում է նաև Նազըմ Բեյին. «Ձերդ մեծություն… մտերիմ ընկերներս ինձ մոռացել են, իսկ քիչ ծանոթ անձնավորություններից մարդկություն սպասելս աշխարհի հավասարակշռված ու ներդաշնակ խնդիրն է: Դեռ մինչև հիմա չգիտեմ, թե ինձ ինչ հանցանք են վերագրում. միայն գիտեմ, որ դա բացարձակ զրպարտություն է…»:

1915 թվականի հուլիսի 6-ին (հունիսի 19-ին) աքսորի ճանապարհին` Ուրֆայի մոտ, թուրքերը վայրագությամբ սպանում են նրան:





Քրիստինե Նաջարյան
Կրթական ծրագրերի բաժնի վարիչ