Սուրեն Մանուկյանը գիտական ուսումնասիրություն է իրականացնում Ռագերս համալսարանում (ԱՄՆ, ՆՅու Ջերսի նահանգ): Նա արժանացել է Ֆուլբրայթի թոշակին և ամերիկյան համալսարանում կմնա 9 ամիս: Նրա ուսումնասիրության թեման է` «Հայոց Ցեղասպանության գործող անձինք և հասարակության տարբեր շերտերի մասնակցություն նրանում»: Պատմական գիտությունների թեկնածուն նախատեսում է ուսումնասիրել Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչների և իրականացնողների, հայերին փրկողների և անտարբեր հետևողների, ինչպես նաև հանցագործների հետ համագործակցողների վարքագծային առանձնահատկությունները:

Սուրե՛ն, բարև Ձեզ։ Մինչ այս հարցազրույցը, ես որոշ տեղեկություններ փորձեցի հայթայթել Ձեր մասին և ինձ ասացին, որ Դուք շահել եք մի կրթաթոշակ և մեկնել եք ԱՄՆ վերապատրաստման։ Եթե տեղեկությունս ճիշտ է, ապա շնորհավորում եմ։

Բարև Ձեզ: Շնորհակալ եմ: Ձեր տեղեկությունը ճիշտ է, ստացել եմ Ֆուլբրայթ կրթաթոշակ և ինը ամիս գիտահետազոտական աշխատանք եմ իրականացնելու ԱՄՆ-ում, Նյու Ջերսի նահանգի Ռաթգերս համալսարանում: Հետազոտությունը Հայոց ցեղասպանության գործող անձանց և տարբեր հասարակական շերտերի մասնակցության վերլուծություն է: Քննարկելու եմ ցեղասպանության կազմակերպիչների, իրականացնողների, հայերին փրկողները, անտարբեր դիտորդների, ինչպես նաև վերապրածների, ոճրագործների հետ համագործակցողների վարքային առանձնահատկությունները:

Եվ առաջին հարցս։ Որքանո՞վ եք կարևորում հայաստանցիների՝ արտերկիր ուսման և վերապատրաստման մեկնելը։ Ի՞նչ ազդեցություն կարող են ունենալ արտերկրում ուսանած ու վերապատրաստված մեր հայրենակիցները հայաստանյան գիտության զարգացման և գիտության ֆինանսավորման ավելացման գործում։ Դուք ինքներդ ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք առ այն, թե ի՞նչ նոր հատկանիշներով եք վերադառնալու ԱՄՆ-ից, որքանո՞վ եք Դուք ավելի առաջադիմած լինելու։

Շատ բարձր եմ գնահատում արտերկրում սովորելու և վերապատրաստվելու հայաստանցիների փորձառությունը: Եվ այդ առումով, պատահական չէ, որ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում /ՀՑԹԻ/ մեծ ուշադրության ենք դարձնում և խրախուսում մեր աշխատակիցների գիտական գործուղումներին: Միայն վերջին տարվա ընթացքում թանգարանի երկու գիտաշխատող մասնակցեցին Տորոնտոյում անցկացվող Ցեղասպանագիտական դպրոցին, ունեցել ենք դրամաշնորհների շրջանակում ԱՄՆ-ում, Գերմանիայում և Շվեդիայում երկարաժամկետ վերապատրաստում անցած գիտաշխատողներ, ինչպես նաև գործուղումներ Հունգարիա և Ավստրիա: Կարծում եմ, դա կարևոր բաղադրիչ է նոր մոտեցումներ ներմուծելու, գիտական նոր զարգացումներին հասու լինելու և վերջապես մեր գիտությունը արդիականացնելու ճանապարհին: Երբ մեր գիտնականները որոշ ժամանակ աշխատում են արտասահմանյան գիտական հաստատություններում, տեղի է ունենում տարբեր միջավայրերի գիտելիքների փոխհարստացման, նոր ունակությունների և փորձի ձեռքբերում:

Իմ ակնկալիքներն այս դրամաշնորհային ծրագրից շատ հստակ են:

ա. Ուսումնասիրել ամերիկյան Ցեղասպանագիտության կենտրոնի աշխատանքը: ՀՑԹԻ-ում այսօր ընթացքի մեջ է Հայաստանում ցեղասպանագիտությունը որպես առանձին գիտական ճյուղ զարգացնելու ծրագիրը: Ցեղասպանագիտությունը ավելին է քան ընդամենը պատմական մի ժամանակահատվածի ուսումնասիրություն, ինչպես դա մինչև վերջին ժամանակները եղել է Հայաստանում: Ցեղասպանագիտությունը միջդիսցիպլինար ոլորտ է, որը ներառում է պատմությունը, սոցիոլոգիան, հոգեբանությունը, մարդաբանությունը, իրավունքը և այլն: Հետևաբար մենք թանգարանի գիտական գործունեությունը փորձում ենք զարգացնել հենց այդ ուղղությամբ: Բացի այդ մեր ուսումնասիրությունների կենտրոնում ունենալով Հայոց ցեղասպանությունը փորձում ենք չսահմանափակել դրանով և մեծ ուշադրություն ենք դարձնում է նաև համեմատական ցեղասպանագիտական ուսումնասիրություններին: Սա է ժամանակակից ցեղասպանագիտական ինստիտուտի զարգացման հրամայականը: Հենց այդ նպատակով ես ընտրեցի Ռաթգերս համալսարանը, որը շատ ուժեղ ցեղասպանագիտական կենտրոն է: Այն ղեկավարում է Ալեքս Հինթոնը՝ տվյալ գիտական ոլորտում ամենահեղինակավոր կազմակերպության՝ Ցեղասպանագետների միջազգային ընկերակցության նախագահը: Իմ գործուղման ընթացքում կփորձեմ անհրաժեշտ փորձ ու գիտելիքներ ձեռք բերել, ինչպես գիտական այնպես էլ կազմակերպչական, որը կներդնեմ ՀՑԹԻ հետագա զարգացման մեջ:

բ. Թեման, որի վրա ես այժմ աշխատում եմ երկար ժամանակ դուրս է մնացել Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրողների ուշադրությունից, սակայն նման թեմաներ լավ մշակված են Հոլոքոստի և որոշ այլ ցեղասպանությունների դեպքում: Իմ նպատակն է առաջատար գիտնականների հետ անմիջական շփման, մշտական քննարկումների ընթացքում գտնել իմ հետազոտության, որը հետագայում դառնալու է մենագրություն, մեթոդաբանական հենքը: Այսինքն այն հսկայական նյութը, որը ես հավաքել եմ ՀՑԹԻ ֆոնդերում, որոնք, իմ համոզմամբ, լավագույներից են աշխարհում Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրող գիտնականի համար, ինչպես նաև այլ գրադարաններում և արխիվներում անհրաժեշտ մեթոդաբանական մշակում են պահանջում:

Սրանք են իմ ակնկալիքները, իսկ ինչ վերաբերվում է ձեր ասած «ԱՄՆ-ից վերադառնալով, իմ առաջադիմած լինելու»-ն, այստեղ հարցը ավելի բարդ է։ Իհարկե, դա մեծ փորձ է, մեծ հնարավորություններ՝ քանի որ ամերիկյան կրթական և ակադեմիական համակարգը, իմ կարծիքով, լավագույնն է աշխարհում և Ֆուլբրայթի կրթաթոշակի նման ծրագրերը հնարավորություն են տալիս հաղորդակից դառնալ նրան: Սակայն, իրականում ես կարծում եմ, որ կարճաժամկետ վերապատրաստումները մասնագիտական կարողությունները վճռական ձևով չեն կարող փոխել: Եթե դու միջակ գիտնական ես, ոչ մի Հարվարդ կամ Պրինստոն մի քանի ամսվա մեջ քեզ էական առաջընթաց չեն ապահովի: Ես, ցավոք, շատ եմ հանդիպել մարդկանց, ովքեր մի քանի շաբաթ անցկացնելով արտերկրի ինչ-որ մի հնչեղ անունով համալսարանում, վերադառնալուց հետո իրենց աշխարհի կենտրոնն են ընկալում, չնայած հայկական գիտությունը կարողանում եմ «հարստացնել» ընդամենը որոշ հայկական գիտական տերմինների անգլիական տարբերակները տեղին և անտեղին հնչեցնելով:

Արդյունավետ վերապատրաստման կամ գործուղման համար կարևոր են գիտելիքների այն մակարդակը, որով դու մեկնում ես արտերկիր և այն, թե որքանով հստակ ես ձևակերպել քո նպատակները:

Աշխարհում մի ստվար զանգված, բնականաբար, տեղեկանում է Հայոց ցեղասպանության մասին երբեմն-երբեմն համաշխարհային մամուլում տպագրված հոդվածների միջոցով։ Սակայն առավել ուսյալ սեկտորը, գիտնականներն ու այսպես կոչված՝ “opinion maker”-ները օգտվում են գիտական գրականությունից։ Այս պարագայում որքանո՞վ եք կարևորում «Տաշիր» հիմնադրամի և «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» ֆեյսբուքյան նախաձեռնության համատեղ և «Նուշիկյան ասոցիացիայի» հայտարարած միջազգային գիտական պարբերականներում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ գիտական հոդվածներ տպագրող ՀՀ և միջազգային քաղաքացիներին խրախուսելու մրցույթ ծրագրերը։ Ինքներդ պատրաստվու՞մ եք մասնակցել։

Համաձայն եմ Ձեր հետ, Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ արտասահմանյան մամուլում և գիտական հանդեսներում տպագրված հոդվածների կարևորության մասին: Իրոք, առաջատար գիտական ամսագրերում անհրաժեշտ է տպագրվել: Դա կարևոր է թեման միշտ քննարկումների կիզակետում պահելու և նոր գիտելիքի ներմուծման առումով: Սակայն վերջին շրջանում այդ թեման տեղին-անտեղին շատ քննարկվեց: Անընդունելի ձևով և բովանդակությամբ շեշտադրումներ արվեցին, որոնք սուբյեկտիվ վերաբերմունքի և մի խումբ մարդկանց ավելի շատ էմոցիոնալ, քան տրամաբանության և գիտելիքի վրա հիմնված կարծիքի աղմկոտ արտահայտում էին: Այդ առումով որոշակի վերապահումներ ունեմ Ձեր նշված նախաձեռնության և մրցույթների վերաբերյալ:

Իհարկե, ողջունելի է գիտության զարգացման խրախուսման համար կատարվող ցանկացած աշխատանք, այդ թվում նաև ֆինանսական միջոցների տրամադրում, սակայն կոնկրետ այս երկու նախագծերի առումով ինձ շատ բաներ հասկանալի չեն:

Այսպես, չգիտես ինչու շեշտը դրվեց հենց գիտական ամսագրերի վրա, սակայն բացարձակապես մոռացության մատնվեցին մենագրությունները կամ միջազգային գիտաժողովներում հնչեցվող զեկույցները:

Կամ, եթե նախաձեռնվել էր Հայոց ցեղասպանության թեմայի գիտական զարգացման համար որոշակի գործողություն, կարծում եմ, կարելի էր ինչ-որ ձևով ներգրավել նաև ՀՑԹԻ-ին: Անտրամաբանական եմ համարում նման նախաձեռնության հայտարարումը առանց ՀՑԹԻ ներուժի օգտագործման: Նաև ես, օրինակ, կարծում եմ, որ այն մարդը, ով ուղղորդել է «Տաշիր» հիմնադրամին և «Նուշիկյան» ասոցիացիային, շատ աղոտ պատկերացումներ ունի օտարալեզու գիտական ամսագրերում հոդվածներ տպագրելու ընթացքի վերաբերյալ, քանի որ մրցութային պայմանները չեն համապատասխանում այն խնդրին, որը կոչված է լուծել այդ մրցույթը:

Ավելի մանրամասնեմ:

Նախ ես կարծում եմ, որ հարցի մեջ կա վիրավորանք: Այսինքն, ստացվում է, որ մեր գիտնականները և տվյալ դեպքում Հայոց ցեղասպանության թեմայով զբաղվող մասնագետները ծույլ են և նրանց պետք է խրախուսել «դրամով», որպեսզի նրանք հոդված գրեն հեղինակավոր ամսագրերում: Կարծում եմ, հիմնադրամների հետ բանակցած մարդը ուղղակի չի պատկերացնում գիտնականի մտածելակերպը, չի ընկալում, ինչ է լինել գիտնական: Այսօր գիտության մեջ մնացել են միայն այն մարդիկ, որոնք այնքան են սիրում այն, որ պատրաստ են ի հեճուկս ոչ պատշաճ ֆինանասորման չհեռանալ ավելի եկամտաբեր ոլորտներ: Եվ հավատացեք, բարձր վարկանիշ ունեցող ամսագրերում տպագրվելը յուրաքանչյուր իրեն հարգող գիտնականի նպատակներից է: Այսինքն, հենց դրամաշնորհի մեկնարկային, բովանդակային հիմքերն են սխալ:

Հաջորդը, եթե նպատակ է դրվել «խրախուսել տպագրվելը» ապա պետք է իրոք աջակցել և ոչ թե վճարել արդեն իսկ կատարված աշխատանքի համար: Հավատացեք, երբ քո հոդվածը տպվել է բարձր վարկանիշ ունեցող գիտական ամսագրում, գումարն արդեն բոլորովին կարևոր չի: Իսկ մինչև տպագրվելը այն իրոք օգտակար կլիներ: Ասենք կարելի էր այդ 500 հազար դրամի 40 տոկոսը տրամադրել, հոդվածի պատրաստման ընթացքում, ինչը թույլ կտար գիտնականին մեկ-երկու ամիս կենտրոնանալ հոդվածի պատրաստման վրա և բացառել գիտնականի ցածր աշխատանքի պայմաններում հավելյալ փող վաստակելու հետ կապված զբաղվածությունը, իսկ մյուս 60 տոկոսը տրամադրել, երբ հոդվածն արդեն պատրաստ է՝ այն օտար լեզվով թարգմանելու, կամ գիտական խմբագրման համար վճարելու նպատակով:

Իսկ տհաճ պատահականություններից և անբարեխղճությունից խուսափելու համար կարելի էր ստեղծել հանձնաժողով ոլորտի հայտնի մասնագետներից, որոնք և կերաշխավորեին դիմորդին և կգնահատեին ներկայացված հոդվածի որակը:

Այդ դեպքում, ձեր նշված նախաձեռնությունները ես կանվանեի «խրախուսում կամ աջակցություն», հակառակ պարագայում, այսօրվա հայտարարվածն ընդամենը մրցանակաբաշխություն է և ոչ ավելի:

Այս առումով, այս պահին ես ծրագրին մասնակցել չեմ պատրաստվում: Ընդհանրապես, իմ համար առաջնահերթությունը հիմա հենց մենագրությունն է, որի մասին արդեն խոսել եմ: Եթե ընթացքում պարզվի, որ կա արժեքավոր նյութ, որը հնարավոր կլինի ոչ մեծ ռեսուրսներ ծախսելով, ապահովել պատշաճ անգլերեն թարգմանությամբ, հնարավոր է, որ ուղարկեմ ինչ-որ մի հեղինակավոր ամսագիր, իմ ապագա մենագրության որոշակի դրույթ գիտական փորձարկման համար: Սակայն այս պահին իմ համար դա առաջնահերթություն չեմ համարում: Եվ ոչ մի մրցանակաբաշխության գումար ինձ չի ստիպի փոխել իմ ծրագրերը:

ՀՑԹԻ փոխտնօրեն Սուրեն Մանուկյանի հարցազրույցը news.am-ին
Զրուցեց Անահիտ Սարգսյանը