Օգոստոսի 31-ին, ժամը 12:00-ին Հայոց ցեղասպանության թանգարանի ժամանակավոր ցուցադրությունների սրահում տեղի ունեցավ «Հայրենիքից հեռու, հայրենիքում. հայ ռազմիկների ճակատագիրն Առաջին աշխարհամարտում» եռալեզու (հայերեն, անգլերեն, գերմաներեն) ժամանակավոր ցուցադրության բացումը և համանուն պատկերագրքի շնորհանդեսը:

Միջոցառմանը բացման խոսքով հանդես եկան «Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ» հիմնադրամի տնօրեն, պ.գ.դ. Հարություն Մարությանը, ցուցադրության հեղինակ, ավստրիացի հայագետ, Զալցբուրգի համալսարանի Քրիստոնյա Արևելքի հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն, դոկտոր-պրոֆեսոր Յասմին Դում-Թրագուտը, Ավստրիայի դեսպանության ներկայացուցիչ Ալֆրեդ Բրատրանեկը (նստավայրը՝ Վիեննա):

Ցուցադրության հեղինակ Յասմին Դում-Թրագուտն իր խոսքում շնորհակալություն հայտնեց ՀՑԹԻ տնօրեն Հարություն Մարությանին և մյուս աշխատակիցներին իրեն սատարելու ու ցուցադրության կազմակերպմանն աջակցելու, հանրայնացնելու համար:

«Ռազմագերիների հետքերով Հայաստանի Հանրապետության բազմաթիվ գյուղեր այցելելով՝ տեղի տարեցների (այդ թվում՝ ռազմագերիների բարեկամների) օգնությամբ գրի ենք առել յուրաքանչյուր ռազմագերու հետագա ճակատագիրն ու նրանց ժառանգների պատմությունները։ Դրանք պատմում են պատերազմի պատճառով հայրենիքից ստիպված հեռանալու, ռուսական բանակի կազմում կռվելու, թշնամու ձեռքն ընկնելու, փախուստի կամ ազատ արձակվելու շնորհիվ հայրենիք վերադառնալու, ինչպես նաև հայրենիքում հետագա ճակատագրի մասին։ Դժվարին ժամանակներում գրված պատմությունները նույնքան տարբեր են, որքան իրենք՝ ռազմագերիները։ Հայրենիքից հեռու՝ պատերազմում և գերության մեջ, նրանք հաճախ են առերեսվել անասելի տառապանքների՝ ցավ, կարոտախտ, կսկիծ, միևնույն ժամանակ վայելելով մարդասիրության ու հարգանքի պահեր՝ հաճախ նոր հմտություններ յուրացնելով»,- նշեց Յասմին Դում-Թրագուտը։

Լինել ռազմագերի, ապրել, հաղթահարել անհաղթահարելին՝ բռնություն, սով, հիվանդություններ, սթրես, մահ կամ վերադարձ հայրենիք, փորձել ինտեգրվել հասարակության մեջ, որի վերաբերմունքը միանշանակ չէր. ռազմագերիներից շատերին դեռ վիճակված էր լինելու կրել դավաճանի պիտակը:

Ցուցադրությունը յուրահատուկ հարթակ է՝ տեսնելու ցանկացած պատերազմի ծանրագույն հետևանքներից մեկը: Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում միայն Ավստրո-Հունգարիայում կառուցվել են ռազմագերիների 50 ճամբարներ՝ շուրջ 1 միլիոն զինվորի և 10 հազար սպայի համար: Ճամբարների կեսից ավելին տեղակայված էին ներկայիս Ավստրիայի տարածքում:

«Սա իր բնույթով եզակի հետազոտություն է, հետևաբար ցուցադրությունը՝ նույնպես: Արվում են հարցադրումներ, որոնք ավելի քան հարյուր տարվա հեռավորությունից միմյանց են կապում Առաջին աշխարհամարտի թոհուբոհում ոչ իրենց կամքով հայրենիքից հեռու հայտնված հայ մարդկանց անցյալն ու ներկան։ Հայ ռազմագերիների կյանքն Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասնակից երկրների ճամբարներում գրեթե ուսումնասիրված չէ։

Լինելով հայրենիքից հեռու՝ նրանք ապրել են հայրենիքի կարոտով։ Տարբեր են եղել նրանց ճակատագրերը. մեծ մասը կարողացել է վերադառնալ հայրենիք՝ ընտանիքի գիրկը, կամ նոր ընտանիք ձևավորել, մի մասը՝ զոհ դարձել ստալինյան բռնություններին, իսկ մյուս մասն էլ խաղաղ ապրել՝ թաքցնելով գլխով անցածը։ Յասմին հետազոտողն ու Յասմին մարդը կարողացել է վեր հանել նախկին ռազմագերիների հետագա կյանքի բազմաթիվ նրբությունները։ Յասմինն իր հայ գործընկերների անշահախնդիր օժանդակությամբ կարողացել է գտնել նրանցից շատերի ժառանգներին, զրուցել նրանց հետ, ուրախացել, հուզվել ու տխրել նրանց հետ՝ նորություններ հաղորդելով ու ստանալով»,-նշեց ՀՑԹԻ տնօրեն Հարություն Մարությանը։

Ցուցադրության բացմանը ներկա էին հայ ռազմագերիների ժառանգներ, հյուրեր` ինչպես Հայաստանից, այնպես էլ Ավստրիայից (պետական պաշտոնյաներ, դիվանագետներ, գիտնականներ, լրագրողներ և այլ հրավիրյալներ):

Ցուցադրությունը կազմված է երկու հիմնական խորագրերից՝ Ավստրո-Հունգարիայի հայ ռազմագերիների հետքերով և Հայրենիքից հեռու. Անվերադարձ, ինչպես նաև 10 օժանդակ խորագրերից՝ Առաջին աշխարհամարտ. պատճառներ և հետևանքներ, Միլիոնավոր մարդիկ՝ թշնամու ձեռքերում, Ռազմագերիների ճամբարներն Ավստրո-Հունգարիայում. զորանոցային քաղաքներ, Աշխատանք և զբաղվածություն, Հիվանդություն և մահ, Ազատություն և վերադարձ հայրենիք, Ռուդոլֆ Փյոխը և մարդաբանական հետազոտությունները, Մարդաբանական ուսումնասիրությունների իրականացումը, Հնչյունագրություն, Ռուդոլֆ Փյոխը և հայերը:

Ցուցադրությունը հագեցած է եզակի արխիվային լուսանկարներով, տեսաֆիլմերով, ցուցանմուշներով, որոնց միջոցով և ուղեկցվող բացատրական տեքստերով փորձ է արվելու վեր հանել զինվորների ոչ սովորական կյանքի ուղին: Ցուցադրության կարևոր մաս են կազմելու 100 տարվա վաղեմություն ունեցող հայ ռազմագերիների երգն ու արտասանությունը: Հատկապես հուզիչ է ռազմագերիներից Արշակ Մանուկյանի ձայնագրության արձանագրությունը, որտեղ նշվում է հետևյալը. հայ՝ ծնվել է Լծենում, ապրել Եկատերինոսլավում, 30 տարեկան, մասնագիտությամբ՝ հրուշակագործ: Երգում է «Կռունկ Հայաստանի» երգը՝ կոչելով այն «դժբախտ գերու թռչուն», 15 օգոստոսի, 1915 թ.:

Այս և ներկայացվողվող մյուս ձայնագրություններն այցելուներն ականջակալով ունկնդրելու հնարավորություն ունեն:

Ցուցադրության մեջ բացառիկ են հատկապես ռազմագերիների ձեռքով պատրաստված իրերը գերության ընթացքում, ժամանակաշրջանը պատկերող քարտեզները, բացիկները, ռուսական բանակի տարբեր զորատեսակների անագե զինվորիկները, ռազմագերիների ինքնության քարտերը, սահմանափակ տարածքում տեղաշարժվելու արտոնագրերը, ճամբարի դրամական միավորները, ճամբարային թերթերը և այլն: Սույն ցուցադրության մեջ և համանուն պատկերագրքում օգտագործված նյութերի զգալի մասը ձեռք է բերվել Ավստրիայի, Հայաստանի և Ռուսաստանի արխիվներից։ Հետազոտական թիմին հաջողվել է Հայաստանի գյուղերում գտնել նախկին ռազմագերիների բարեկամների հետքերը, նրանց անմիջական ժառանգներին:

Վերջիններիս հիշողությունները, նրանց տրամադրած ընտանեկան լուսանկարները, տարբեր արխիվային փաստաթղթերը թույլ են տվել ամբողջացնել ու շարադրել հայ ռազմագերիների կյանքի պատմությունները: Ռազմագերիների ժառանգներից շատերը գիտեին իրենց բարեկամների՝ գերության մեջ եղած լինելու մասին, սակայն ոմանց համար դա նորություն էր:

Հյուրերը հնարավորություն ունեցան ստանալու ցուցադրության համանուն պատկերագրքից օրինակներ՝ հեղինակի մակագրությամբ, ինչպես նաև հատուկ միջոցառման համար պատվիրված ավստրիական շոկոլադներ՝ ցուցադրության խորագրով: