Ապրիլի 24-ը սոսկ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր չէ։ Այդ օրը հայ ժողովրդի ինքնության այն կարևորագույն ու եզակի տարրերից է, որն անտեսանելի թելերով միավորում է բոլոր հայերին։ Հիշատակի օրվա ձևավորումն անցել է քաղաքական բազմաթիվ զարգացումների միջով, և անգամ հարյուր տարի անց օրվա խորհուրդի նրբությունները շարունակվում են քննարկվել հանրության լայն շերտերի մեջ և մասնագիտական շրջանակներում։ Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա նշումը մեկօրյա իրադարձության մեջ ցեղասպանության հիշողության՝ հասարակության մեջ տվյալ պահին առկա վիճակի մարմնավորումն է, այսինքն՝ այդ օրվա վիճակով առկա իրողությունների ու պատկերացումների, տարվող քաղաքականության ու քարոզչության հանրագումարը։ Միևնույն ժամանակ ցեղասպանության զոհերի հիշատակի նշումը չի սահմանափակվել ու չի պայմանավորվել միայն մեկ օրվա նշելու կամ չնշելու փաստով. Մեծ եղեռնի հիշողությունը տարաբնույթ ձևերով գոյատևել է վերապրողների ու նրանց ժառանգների, պարզապես այդ մասին իմացողների հոգիներում, դրսևորվել խոսք ու զրույցում, վարվելակերպում, պահվածքում, գործողություններում նրանց կյանքի ողջ ընթացքում։ Այսինքն՝ հիշատակի օրվա խորհրդին անդրադառնալը նշանակում է ցեղասպանության հիշողության դրսևորումների ողջ սպեկտրի (հաշվի առնելով թեմայի և հոդվածի ծավալները՝ միայն որոշակի շեշտադրումներով) վերլուծության իրականացում։ Քանի որ հարցը խիստ տարողունակ է, հոդվածում անդրադարձ է արվում խնդրո առարկա հարցերի միայն մեկ մասին, որոնք սակայն, մեր համոզմամբ բնութագրական են խնդիրը լուսաբանելու համար։

Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի առաջին նշումները

Հայագիտության մեջ ընդունված է այն կարծիքը, որ Մեծ եղեռնի զոհերին նվիրված ապրիլի 24-ի առաջին նշումը տեղի է ունեցել Կ.Պոլսում 1919 թ.։ Դա իրոք այդպես է։ Սակայն զոհերին նվիրված առաջին ոգեկոչումները՝ սգահանդեսների տեսքով, հայ իրականության մեջ տեղ են գտել ավելի վաղ։ Այսպես՝ 1918 թ. հոկտեմբերի 28-ին Դամասկոսի առաջնորդանիստ վանքում արաբական իշխանության ներկայացուցիչների (կուսակալ և ոստիկանապետ) գիտությամբ և կուսակալի ներկայությամբ, հունաց պատրիարքի, անգլիացի և ֆրանսիացի սպաների, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսի մասնակցությամբ, տեղի են ունենում ազգային սգահանդես «վասն հոգւոց նահատակաց» և հոգեհանգստի կարգ։ Դրանից հետո 4-5 հազ. հայությունը հանդիսավոր թափորով գնում է գերեզմանատուն, որտեղ հնչում են վեց-յոթ ելույթներ (1)։

1919 թ. հունվարի 20-ին ազգային իշխանությունները «ի յիշատակ Ազգ. Նահատակեալներու և Արի Մարտիրոսացեալներու հոգւոյն ի հանգիստ» (2) կազմակերպում են «ընդհանուր նահատակաց» սգահանդես Հալեպում՝ քաղաքում և շրջակայքում հավաքված տասնյակ հազարավոր տարագիրների մասնակցությամբ։ Նախ՝«ծովածաւալ թափօր մը խիստ կարգապահութեամբ» Քառասուն Մանկանց եկեղեցուց ճանապարհ է ընկնում դեպի հայկական գերեզմանատուն։ Բնութագրական էր թափորի կառուցվածքը. այն առաջնորդում էին Հայկական լեգեոնի ավելի քան երեք տասնյակ մարտիկներ՝ հայկական և արաբական դրոշներով, «հայ եռագոյն դրոշակը կը կրէր Արեւելեան Լէգէոնի յիսնապետ Պ. Եդուարդ Կիւլպէնկեան»։ Տիգրանակերտցիների նորակազմ նվագախումբը կատարում էր Շոպենի մահերգը, գավառների ներկայացուցիչները մասնակցում էին առանձին խմբերով. ծաղկեպսակներ կային կարինցիների, եդեսացիների, տիգրանակերտցիների, խարբերդցիների կողմից, ինչպես նաև «ընդհ. Հայութեան կողմէ»։ Ծաղկեպսակներով իրենց ներկայությունն էին հավաստում հայ կաթոլիկ և բողոքական համայնքները, հնչակյանները, ռամկավարները, դաշնակցականները, գաղթականների հանձնաժողովը, տիկնանց միությունը, Հալեպի հասարակությունը։ Թափորին մասնակցում էին սպիտակազգեստ օրիորդների և սևազգեստ այրիների խմբեր. վերջիններս տանում էին «սև շղարշով դրօշ մը որուն վրայ գրուած էր «Արցունք չունինք Ձեր յիշատակին, Մատաղ մեր հոգին»։ Թափորում ներկա էին նաև «զանազան զուարթ գոյներով հագնուած կիներու և աղջիկներու դասը, որ ցեղին կենսունակութիւնը ցոյց կուտար»։ Թափորին «ամբողջ երկայնքին, երկու կողմը կերթային որբերն ու այրիները, Ազգին այսօրւան և ապագայ ցաւերն ու յոյսերը միանգամայն...», «Ճամբան երգեցիկ խումբի կողմէ երգուեցան «թէ հայրենեաց պսակադիր», «… Լռեց ամպերը», «Ազատութեան սիրոյն համար» երգերը»։ Թափորը եզրափակում էր Ֆռնուզի վանահայր, Զեյթունի 1895 թ.ինքնապաշտպանության ղեկավարներից Բարդուղիմեոս վարդապետը (3), ով առաջինն է խոսք ասում գերեզմանատանը և «սգակիրներու աչքերէն արիւն արցունք կը հոսէր։ Լացինք բոլորս...»։ Այստեղ հնչում են նահատակների հիշատակի ոգեկոչմանը նվիրված շուրջ մեկ տասնյակ ելույթներ, արտասանություններ։ Սգահանդեսի ավարտին Բարդուղիմեոս վարդապետը «կարծես երիտասարդացած, կորովի ձայնով մը օրհնեց իր գլխուն վրայ ծածանող և հայ յիսնապետի մը վեր բռնած Հայկական դրօշը և աչքերուն քսեց զայն, որուն հետևեցան շատեր։ Հայկական դրօշակը ամէնուն զմայլանքին և պաշտումին առարկայ դարձաւ»։

Ցերեկը սգահանդեսը շարունակվում է եկեղեցու սրահում՝ բարձրաստիճան զինվորականների, զանազան պետությունների դիվանագիտական ներկայացուցիչների, հյուպատոսների, օտարազգի կղերական պետերի, լրագրողների մասնակցությամբ և այլն, Բարդուղիմեոս վարդապետի ղեկավարությամբ։ Հնչում են ցավակցական խոսքեր, հարգվում է նահատակների հիշատակը։ Ինչպես վկայում է ականատեսը. «հիւրերը և ներկայ ազգայիններ մեկնեցան խիստ գոհ տպաւորութեան տակ։ Սոյն սգահանդէսը, օտարներուն գնահատումը ոգի և կարեկցութիւն ներշնչեց, իսկ ազգայիններուն ինքնամփոփումի անհրաժեշտութիւնը զգացուց զօրեղապես»(4)։ Մեկ այլ ժամանակակցի գնահատմամբ. «Յունվար 20-ին Հալէպի հայութիւնը ապրեցաւ յաւետ յիշատակելի պատմական օր մը։ Կարծես ամբողջ հայութեան սիրտն էր, որ կը բաբախէր սուգի և յուսադրանքի խառն զգացումներով։ Չորս տարիէ ի վեր լուռ մխացող հոգիներ, աղիտահար հայորդիք անասելի կտտանքներէ խշխշացող սրտեր ահա վերջապէս գէթ մի օր ըմպեցին մխիթարութեան և սփոփանքի կաթումները։ Հալէպ քաղաքը իր դարաւոր կէանքին մէջ չէր պարզած մի այնքան վեհաշուք տեսարան, որ իր հրաշալի հանդիսութեամբ ամէնուն սրտին խորքը յուզէր ազնուագոյն և վեհիմաստ զգացումներ…» (5)։

1919 թ. մայիսի 25-ին սգահանդես է տեղի ունենում Միջին Արևելքի մեկ այլ հայաշատ քաղաքում՝ Բաղդադում՝ Թարգմանչաց վարժարանի սրահում։ Այն նվիրվում է ոչ միայն Եղեռնի նահատակների, այլ նաև պատերազմի տարիներին ռազմաճակատներում զոհված զինվորների հիշատակին: Հանդեսը նախագահում են հայ կղերականներ, բեմից ներկաներին է դիմում հայ որբ տղա, որը «յիշեցուց ժողովրդին՝ երբէք չմոռնալ թրքական կատարածները»։ Բանախոսություններից զատ կատարվում են սգերգեր. շատերը հուզվում են (6)։

Երվանդ Օտյանը և Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օրվա առաջին նշումը Կոստանդնուպոլսում

Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից և մասնավորապես Մուդրոսի զինադադարից (1918 թ. հոկտեմբերի 30) հետո զանգվածային ջարդերը վերապրած պոլսահայ մտավորականության բազմաթիվ ներկայացուցիչներ աստիճանաբար վերադառնում են իրենց բնակության նախկին վայրը՝ մայրաքաղաք։ Իրենց գործունեությունը վերսկսում են հայկական պարբերականները, զանազան միություններ ու կազմակերպություններ։ Վերադարձողների մեջ էր նաև 1915 թ. ապրիլի 24-ին աքսորված, Դեր-Զորում և այլուր բազմաթիվ դաժան տեսարանների ականատես, ականավոր երգիծաբան Երվանդ Օտյանը (1869-1926) (7)։ 1919 թ. փետրվարից սկսած՝ նա Պոլսի «Ժամանակ» օրաթերթում (8) սկսում է հրատարակել իր «Անիծյալ տարիներ» վեպ-հուշագրությունը (9)։ 1918 թ. դեկտեմբերին՝ դամասկոսյան սգահանդեսից հետո, նա հրատարակում է «Ազգային նոր տոնը» վերտառությամբ մի հոդված (10), որը դարձավ հիշատակի օրվա անհրաժեշտությունը մատնացույց անող առաջին հրապարակումը։ Օտյանն այստեղ բարձրացնում է մի շարք հարցադրումներ ու առաջարկում լուծումներ, որոնք փաստորեն դրվեցին հիշատակի օրվա խորհրդի հիմքում և դարձան ուղենշային հետագա տասնամյակների համար ու այս կամ այն տարրի որոշակի շեշտադրումներով գոյատևում են մինչև մեր օրերը։ Այդ իսկ պատճառով նպատակահարմար է հոդվածից ընդարձակ մեջբերումներ անել։

Օտյանն իր խոսքը կառուցում է Վարդանանց պատերազմի հետ համեմատության ճանապարհով՝ նկատելով, որ 1500 տարի շարունակ հայերը որպես «ազգային-կրօնական մեծ յիշատակ» [ընդգծումն իմն է-Հ.Մ.] տոնում են Վարդանանց նահատակությունը, որը «մեզի համար երկու վեհ իտէալներ կը ներկայացնէ ազգային անկախութեան իտէալը եւ խղճի ազատութեան իտէալը: Վարդանանք երկու բանին համար ինկան Աւարայրի դաշտին մէջ, քրիստոնէութիւնը եւ ազատութիւնը պահպանելու համար: Արդարև մինչև հիմա ազգային մեծագոյն տօնը պէտք էր համարել զայն: Բայց հիմա՞, երբ մէկ ու կէս միլիոն Հայեր յանուն այդ քրիստոնէութեան և յանուն այդ ազգային ազատութեան մեռան ո՛չ թէ Աւարայրի մը դաշտին վրայ կամ Տղմուտի մը եզերքը, այլ բովանդակ Հայաստանի, Սուրիոյ ու Միջագետքի դաշտերը, անապատները, լեռներն ու ձորերը իրենց դիակներով ծածկեցին, երբ բոլոր գետերը՝ Եփրատէն ու Տիգրիսէն սկսեալ մինչեւ Ալիս ու Քոպար իրենց դիակներով լեցուցին, մի՞թէ այլեւս չնսեմանար Վարդանանցը»: Եվ որպես լուծում Օտյանն առաջարկում է Վարդանանց տոնի փոխարեն հաստատել «ազգային-կրօնական մեծ տօնը ի յիշատակ մեր նոր ու գերագոյն մարտիրոսութեան», այդ որոշումը պետք է ընդունի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը, և այս «Մեծ Տօնը» պետք է հանդիսավոր արարողությամբ «հռչակւի աշխարհի ամէն կողմերը գտնւող հայերուն», այսինքն՝ լինի համահայկական, անկախ հայ մարդկանց գտնվելու վայրից։ Օտյանը մանրամասնում է հիշատակի օրվա նշման ձևը. «Ու այսպէս ամէն տարի բոլոր եկեղեցիները, բոլոր դպրոցները, բոլոր ազգային հաստատութիւնները հայկական մեծ նահատակութեան յիշատակը կատարեն, անէծքի անաթեմաներ կարդալով Վիլհէլմներու, Ֆրանց Եոզէֆներու, Էնվէրներու, Թալէաթներու և Ճեմալներու ու բոլոր այն մարդակերպ հրէշներու գլխին, որոնք Մեծ Եղեռնը գործեցին ու իրենց ձեռքերը Հայուն անմեղ արիւնովը ներկեցին: Թո՛ղ այդ օրը բոլոր քարոզիչները, բոլոր ճառախօսները, բոլոր ուսուցիչները և բոլոր թերթերը վերյիշատակեն ահռելի ոճիրը և անոր հեղինակները անարգութեան սիւնին քամեն: Թո՛ղ ամբողջ Հայութիւնը այդ օրը սուգ առնէ ու լայ իր նահատակները»: Սակայն Օտյանը չի սահմանափակվում միայն սգալու առաջարկով։ Նա շարունակում է «Ու այսպէս ամէն տարի, Հայը թո՛ղ յիշէ իր գոյութեան տրւած այս մեծագոյն հարւածը, ու միեւնոյն ժամանակ վար պահէ այն սրբազան հուրը, որով ան ապրեցաւ դարերու ընթացքին, որովհետև ազգ մը իր յիշատակներով ու իր աւանդութիւններով կ՚ապրի, ըլլան անոնք դիւցազնութիւններու յիշատակներ կամ տառապանքներու և մարտիրոսութեան յիշատակներ»: Այսինքն՝ կորստի այս հիշողությունը պետք է օգնի՝ վառ պահելու հայության ոչ միայն տառապանքները, այլև ընդհանրապես հայոց պատմության տարաբնույթ էջերը՝ ներառյալ հաղթանակները։ Որպես համանման պատմական փորձառություն՝ հեղինակը հիշատակում է հրեաներին. «Հրեաները հազարաւոր տարիներէ ի վեր իրենց սուգերուն` Եգիպտոսի չարչարանքներուն, Բաբելոնի գերութեան, Երուսաղէմի տաճարին կործանման դժբախտութիւններուն մէջ գտած են իրենց կենսականութեան ուժը, ինչպէս քրիստոնէութիւնը զօրացած է նախկին դարերու նահատակներուն արիւնովը»: Իր գրությունն Օտյանն ավարտում է ապագային ուղղված, սակայն իր հիմքում «ահռելի ու սարսափելի կոտորածի» հիշողությունն ունեցող կառուցողական մաղթանքով. «Հայ ազգն ալ ահա՛ թող այս ահռելի ու սարսափելի կոտորածին մէջ գտնէ իր ապագայ կենսականութիւնը եւ ապրելու զօրութիւնը»:

Պոլսահայության վիճակը համեմատաբար ավելի է թեթևանում, երբ քաղաք են մտնում Անտանտի ուժերը՝ անգլիացիները, ֆրանսիացիները (1918 թ. դեկտեմբեր) և իտալացիները (1919 թ. փետրվար)։ 1919 թ. փետրվարի 13-ին մի խումբ մտավորականներ կազմակերպում են ժողով՝ 1915 թ. աքսորի ու մահվան մատնված մտավորականության ոգեկոչումը կազմակերպելու համար։ Ժողովին մասնակցելու համար հրավիրվում են տասնյոթ հոգի (ներառյալ՝ Ցեղասպանությունը վերապրողներ), սակայն մասնակցում են տասնմեկը:(11) Ընտրվում է կազմակերպական մարմին՝ «Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսի յանձնախումբը»՝ (12) Թուրքիայի հայոց պատրիարք Զավեն արքեպիսկոպոս Տեր Եղիայանի նախագահությամբ։ Հետագայում հանձնախումբն իր ձեռնարկումը հիմնավորում էր հետևյալ կերպ. «Այսօր կը լրանայ չորրորդ տարին այն զարհուրելի գիշերէն ետք ուր հայ մտաւորականութեան ընտրելագոյն ներկայացուցիչները ձերբակալուեցան չքացուելու համար աքսորի ճամբաներուն վրայ։ Ահաւոր Աղէտէն վերապրող խումբ մը մտաւորականներ այս առթիւ պարտականութիւն զգացին իրենց դժբախտ եղբայրներուն յիշատակին յարգանքի եւ սուգի արտայայտութիւն մը ընել» (13)։ Բազմաթիվ հավաքներից հետո հանձնախումբը կազմում է ծրագիր (14), համաձայն որի՝ ապրիլի 25-ին (հին տոմարով՝ 12-ին)՝ ուրբաթ օրը՝ վաղ առավոտյան, պետք է մատուցվեր հոգեհանգստյան պատարագ Բերայի Հայ Ավետարանական Սուրբ Երրորդություն եկեղեցում Զավեն պատրիարքի նախագահությամբ, իսկ ժամը 2-ին սկսվող «սգահանդէս ապրիլ տասնըմէկի» հայտագիրը հետևյալն էր.Շոպենի «Մահաքայլերգը» (նվագախմբի կատարմամբ), «Ապրիլ տասնըմէկի յանձնախումբի» անունից Շահան Պէրպէրեանի բանախոսությունը, «Տէր կեցո՛ դու զՀայս» ստեղծագործության կատարումը Նոր թաղի դպրաց դասի կողմից (դաշնկ. Կոմիտաս վարդապետ (15)), «Յարգանքի արտահայտութիւն» (թերևս՝ ելույթներ) քաղաքական կուսակցությունների կողմից (16), «Տեր ողորմյա» ստեղծագործության կատարումը (դաշնկ.՝ Կոմիտաս վարդապետ և Մարի Պարոնյան), Դանիել Վարուժանի «Լույսը» ստեղծագործության արտասանությունը (օրիորդ Մարի Պարոնյան), «Յարգանքի արտահայտութիւն» բժշկական և ուսուցչական մարմինների կողմից (17), «Հանգստյան շարական» (Նոր թաղի դպրաց դաս և Մաննիկ Պէրպէրեան),Սիամանթոյի «Մոր մը երազը» բանաստեղծության արտասանությունը (Շահան Սարեան) և Բեթհովենի «Մահաքայլերգը» (18) (նվագախմբի կատարմամբ)։

Այդ օրը կատարվում է Թէոդիկի և մի քանի գրողների մասնակցությամբ կազմված «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի» հուշահատորի շնորհանդեսը։ Գրքում «Պոլսէն աքսորուած եւ նահատակուած մտաւորականներէն ու գործիչներէն զատ», տեղ էր տրված «նաեւ գաւառի այն մտաւորականներուն եւ հանրային գործիչներուն որոնք միեւնոյն ոճրապարտ նպատակին համար զոհուեցան» (19), ընդհանուր առմամբ ներկայացված էին 761 մտավորական զոհերի մասին կենսագրական տեղեկություններ ու լուսանկարներ (20)։ Այդ օրը հրապարակ պիտի հանվեին նաև նահատակների հիշատակին պատրաստված խորհրդանշական բացիկներ, որոնց վաճառքից գոյացած հասույթը պետք է հատկացվեր նահատակների կարիքավոր ընտանիքներին (21)։

«Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսի յանձնախումբը» գտնում էր, որ առկա պայմաններում իրենց ձեռնարկածը «լիակատար եւ անթերի գործ» լինելու հավակնություն չունի, այն «նախափորձ մըն է առաջիկային աւելի ճոխացած եւ լիակատար ձեւի մը տակ ներկայացնելու համար այս Յուշարձանը…» (22)։

Սգահանդեսը Կ.Պոլսի մամուլում արժանացավ քննադատության։ Այսպես՝ «Ճակատամարտ» օրաթերթը «Հայկական կեանք» խորագրի ներքո տպագրված «Վաղուան սուգի օրը» (23) ներածականում քննադատում էր «ազգային մարմիններու անիմաստ մտավախութիւնը», որ թույլ չէր տվել, «որ աւելի փառաւոր տօնուի յիշատակը գացողներուն, ու սարքուի այնպիսի սուգի օր մը որ համապատասխան ըլլար անոնց գործին ու արժէքին»։ Անհատական ճիգերով կազմակերպուած սգահանդեսը թերթի դիտարկմամբ «չէ այն սուգի արտայայտութիւնը զոր ժողովուրդ մը պարտաւոր էր ընել իր հսկաներու յիշատակին»։ Ներածականում հայտնվում էր այն ակնկալությունը, որ բոլոր հայ վաճառատներն ու դպրոցները փակված մնային իբրև սուգի նշան, և արարողություններ ու հանդեսներ կատարվեին քաղաքի բոլոր թաղամասերում, մինչդեռ «մեր Պատրիարքարանը տարօրինակ մտավախութիւնը ունեցած է ամէն բան սահմանափակելու պարզ ձեւակերպական հանդէսի մը մէջ» (24)։ «Առաւօտ»-ը ցավում էր, որ «սգահանդէսը չէր կրցած ունենալ այն մեծաշուք հանդիսաւորութիւնը, որուն արժանի էր անիկա»։ Խմբագրությունը գտնում էր, որ կարելի էր «համազգային հանգամանք մը տալ անոր» և որ կազմակերպիչները չէին կարողացել ապահովել «գէթ ազգային վարժարաններու և մտաւոր բոլոր շրջանակներուն մասնակցութիւնը»։ Տեղեկացվում էր, որ ժամանակին կազմվել է ավելի պատշաճ ծրագիր, սակայն այն չի ընդունվել «անհասկանալի մտավախութեամբ»։ Նշվում էր, որ «մեռելների յիշատակի առջեւ» «ազգային Մեծ Սուգը» պետք է զերծ մնա կուսակցական և այլ բնույթի անհամաձայնություններից։ Թերթը եզրակացնում էր, որ «մեր մեռելներուն հոգիները անգամ մըն ալ տխրեցան, վերէն տեսնելով այն անբաղձալի ոգին, որ այնքան նուիրական ձեռնարկի մը մէջ ի յայտ եկաւ դժբախտաբար» (25)։

Եթե ընդհանրացնելու լինենք 1919 թ. ապրիլի 24/25-ի նշումը, ապա կարելի է նկատել մի քանի առանձնահատկություններ.

ա) այն նվիրված էր միայն մտավորականների, այլ ոչ բոլոր զոհերի հիշատակին,
բ) նշվում էր ոչ թե «հիշատակի օրն» ընդհանրապես, այլ աքսորի չորրորդ տարելիցը (26),
գ) այն ուներ բացառապես սուգին/սգատոնին բնորոշ տարրեր (հոգեհանգստի արարողություն եկեղեցում, հոգևոր երաժշտություն, նահատակ գրողների ստեղծագործությունների կատարում, ելույթներ քաղաքական կուսակցությունների կողմից, նահատակ մտավորականներին նվիրված գրքի շնորհանդես, նահատակ մտավորականների կարոտյալ ընտանիքներին նյութական օժանդակության փորձ, հայկական հաստատությունների կողմից աշխատանքի դադարեցում),
դ) այն համայնքային նեղ շրջանակների մեջ իրականացված միջոցառում էր, նպատակ չէր հետապնդում վերաճելու հանրային լայն ընդգրկում ունեցող իրադարձության, համենայն դեպս ուղղված չէր Օսմանյան կայսրության մյուս քաղաքացիներին և կամ համաշխարհային հանրությանը,
ե) ազգային որոշ այլ կազմակերպություններ գիտակցում էին սգահանդեսի սահմանափակ լինելու և դրա՝ համազգային ընդգրկում ունենալու անհրաժեշտության հանգամանքը,
զ) շեշտվում էր «ազգային մեծ սուգի» առջև քաղաքական և ոչ քաղաքական կազմակերպությունների միջև առկա անհամաձայնությունները մի կողմ դնելու անհրաժեշտությունը։

Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օրը նշելու հարցը Հայաստանի առաջին Հանրապետությունում



Ինչպե՞ս և ե՞րբ առաջարկվեց նշել ապրիլի 24-ը Հայաստանում, ե՞րբ այն հաստատվեց ու ի՞նչ ձևակերպումներով։ 1920 թ. մարտի 25-ին գրող Վրթանես Փափազյանը (1866-1920) դիմում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցին, Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանին և հանրային կրթության ու արվեստի մինիստրին՝ ապրիլի 11-ը (նոր տոմարով՝ ապրիլի 24-ը) հայտարարելու «Համազգային սուգի օր», իբրև «Յիշատակ հարիւրավոր հայ մտաւորական նահատակների, որոնք ընկան համաշխարհային մեծ պատերազմի օրերին՝ թիւրքական վայրագ սրից»։ Դիմումի տեքստում նա հիշեցնում է Վեհափառին ապրիլի 11/24-ի իրադարձությունների մասին, երբ «նախապէս ծրագրուած դիւային մի մտածութիւնով, թիւրք կառավարութիւնը, հայ ազգի բնաջնջմանը իբր ազդարար, խմբովին ձերբակալեց հարիւրաւոր հայ մտաւորականների, տանջեց նրանց բանտից-բանտ և աքսորների ճանապարհներին, յետոյ գազանօրէն մորթոտել տւաւ և անյայտնութեան մատնեց նրանց գերեզմաններն անգամ»։ Վ. Փափազյանը հիշեցնում է, որ «սպանեցին ու մորթոտեցին մօտ 760 մտաւորականների», որոնք նահատակներ էին, որ «ընկան մեր ազատութեան արիւնալից ուղիների վրայ՝ պատւանդան դառնալով մեր այժմեան փոքրիկ, վտիտ անկախութեան համար, որ պիտի մեծանայ անշուշտ և իր լաւ օրերի մէջ հիացումով պիտի յիշէ 760 լաւագոյն մտաւոր ոյժերին»։ Փափազյանն այնուհետև առաջարկում է «1) Պատւէր ուղարկել բոլոր Հայ եկեղեցիներին՝ սգոյ տօն և օր հռչակելու ապրիլի 11-ի օրը, և հետևապէս հանդիսաւոր հոգեհանգիստներ կատարել ամէն տեղ։ 2) Մտցնել մեր Տօնացոյցի մէջ իբր մշտական սգոյ տօնի օր՝ ապրիլ 11-ի օրը – «Յիշատակ 760 հայ նահատակ մտաւորականների, որոնք ընկան համաշխարհային մեծ պատերազմի օրերին՝ թրքական վայրագ սրից»։ Հետգրության մեջ Փափազյանը նկատում է. «Ապրիլի 11-ը այս տարի ընկնում է Զատկական օրը։ Ինձ թւում է, որ յարմար կը լինէր տօնել 12-ին, որ արդէն «յիշատակ մեռելոց»-ի օրն է»։

Հայաստանի խորհրդարանին ուղղված գրության մեջ Փափազյանն առաջարկում է հնարավորություն գտնել «յիշեցնելու ամբողջ Հայաստանի ժողովրդին և ամէն տեղերի հայերին, թէ ինչպիսի կսկծալից սգոյ օրեր են Ապրիլ 11-ի, 12-ի և 13-ի օրերը և թէ ինչպէս այդ օրերից մէկ օրը գոնէ, անհրաժեշտ է, որ սգոյ օր դառնայ ամբողջ հայ ազգի համար այնպէս, ինչպէս դարերից ի վեր դարձել է Վարդանանց օրը»։ Փափազյանը ներկայացնում է հետևյալ երկու առաջարկը. «1. Ապրիլ 12-ի կամ 13-ի օրը հռչակել Համազգային սուգի օր, կանգ առնել տալ ամեն հաստատութիւն իր գործունէութեան մէջ, փակել բոլոր խանութները և կազմակերպել տալ ամեն տեղ, մանաւանդ կրթական հաստատութիւնների մէջ՝ սգահանդէսներ, ուր մատաղ սերունդը լսի և իմանայ թէ ինչպիսի զոհերի գնով է, որ վայելում է այժմեան իր ազատութիւնը և ովքեր են այն նահատակները, որոնք իրենց վարդագոյն արիւնովը պսակեցին մեր անկախութիւնը»։ Խորհրդարանին ուղղված առաջարկի երկրորդ կետը հիմնականում կրկնում էր Կաթողիկոսին ուղղված առաջարկի երկրորդ կետը։ Սրան հետևում է կաթողիկոսական դիվանի՝ 1920 թ. մարտի 26-ի շրջաբերականը, որով հրահանգվում է «առաջիկա Զատկի երկուշաբթի մեռելոցին, մարտի 30/ ապրիլի 12-ին՝ հանդիսավոր հոգեհանգիստ կատարեն ի յիշատակ 1915 թ. ապրիլի 11-ին Կ.Պօլիս և Հայաստանի բոլոր գաւառներում նահատակւած թիւով մօտ 760 մտաւորականների եւ հոգևորականների» ։ Եղեռնի զոհերի հիշատակի նշումը կայանում է, այդ առիթով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գևորգ Դ Սուրենյանցը Ս. Էջմիածնում կատարում է հոգեհանգիստ՝ հայ կաթողիկե և ավետարանական համայնքների ներկայացուցիչների ներկայությամբ և հայտարարում է ապրիլի 11/24-ը «Համաշխարհային Առաջին Պատերազմի զոհերու յիշատակման ազգային օր» (28)։ Եվ միայն մեկուկես տարի անց՝ 1921 թ. հոկտեմբերի 30-ին, ընդառաջելով Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքի՝ 1921թ. սեպտեմբերի 24-ով թվագրված նամակին՝ (29) Գևորգ Ե Կաթողիկոսն արձակում է հայրապետական կոնդակ (թիվ 416)՝ հավերժացնելու համար հիշատակը հայոց բյուրավոր նահատակների, «սահմանելով առ այն յատուկ օր, այն է ի 11/24 ամսեանն ապրիլի»։ Այդ օրը կոչվելու էր «Տօն Ազգային – յիշատակ բիւրաւոր նահատակաց մերոց համաշխարհային պատերազմին»։ Այդ օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պետք է մատուցվի հանդիսավոր պատարագ, և կատարվի հոգեհանգիստ։ Այս հիշատակի տոնը այդուհետ տեղ էր գտնելու Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի ամենամյա օրացույցներում «ի մշտնջենական յիշատակ ապագայի» (30)։

Եթե համեմատելու լինենք Օտյանի և Փափազյանի գրությունները, ապա կնկատենք ինչպես նմանություններ, նույնպես և տարբերություններ։ Միանշանակ է, որ Վրթանես Փափազյանի նամակը կրում է Օտյանի հրապարակման ազդեցությունը։ Այսպես՝ երկուսն էլ համեմատության համար հղում են կատարում Վարդանանց նահատակներին ու տոնին։ Սակայն, եթե Օտյանի համար Վարդանանց տոնը ազգային անկախության և խղճի ազատության ցուցիչ է, ապա Փափազյանի համար այն լոկ «սգոյ տօն» է։ Օտյանի համար նահատակներ են մեկուկես միլիոն հայ մարդիկ, Փափազյանը շեշտադրում է անում միայն 760 հայ մտավորականներին։ Համապատասխանաբար Օտյանն առաջարկում է «ազգային-կրօնական մեծ տօն[ը] ի յիշատակ մեր նոր ու գերագոյն մարտիրոսութեան», մինչդեռ Փափազյանի առաջարկությամբ այն «մշտական սգոյ տօն» է՝ ի հիշատակ հարյուրավոր հայ մտավորականների։ Թե՛ Օտյանը, թե՛ Փափազյանը, թերևս տուրք տալով ժամանակի մտայնություններին, կոտորված զոհերին և մտավորական նահատակներին դիտում են որպես զոհեր «յանուն ... ազգային ազատութեան» և «պատւանդան... մեր այժմեան փոքրիկ, վտիտ անկախութեան համար»։ Երկուսն էլ գտնում են, որ հիշատակի օրվա մասին որոշումը պետք է ընդունի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, երկուսն էլ շեշտում են դրա համահայկական լինելու անհրաժեշտությունը, մասնակցությամբ բոլոր եկեղեցիների, դպրոցների, ընդհանրապես ազգային հաստատությունների։ Օտյանը չի սահմանափակվում միայն սգալու առաջարկով, այլ երևույթը դիտում է ավելի լայն հարթության՝ հիշողության մշակույթի մեջ՝ նկատելով, որ կորստի հիշողությունը պետք է օգնի վառ պահելու ոչ միայն տառապանքները, այլև ընդհանրապես հայոց պատմության տարաբնույթ էջերը՝ ներառյալ հաղթանակները։ Աքսորի տառապանքներն իր վրա կրած ու հազարավոր մարդկանց տանջանքներն ու մահը տեսած Օտյանը գտնում է, որ կոտորածի հիշողության մեջ հայ ազգը կարող է գտնել «իր ապագայ կենսականութիւնը եւ ապրելու զօրութիւնը»: Եթե Փափազյանը, նույնպես և Ամենայն Հայոց կաթողիկոսն իր պաշտոնական կոնդակով նահատակներին դիտում են «համաշխարհային պատերազմի» համատեքստում, ապա Օտյանը շեշտում է սգատոնի «հայկական մեծ նահատակութեան յիշատակ» լինելու անհրաժեշտությունը։ Այս վերջին նկատառումը մեր կարծիքով էական է և ցուցում է Սփյուռքի հայկական համայնքներում ապրիլյան սգատոնի հետագա տասնամյակների (մինչև 1965 թ.) հիմնական ուղղվածությունը՝ որպես զուտ ազգային ողբերգության ընկալում և ներկայացում (31)։

Խորհրդային-թուրքական պայմանագրերը, ազգայնականության հարցը և հիշատակի օրը նշելու անհնարինությունը ստալինյան ժամանակաշրջանում

1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանի Հանրապետությունում, 11-րդ կարմիր բանակի ակտիվ միջամտությամբ հաստատվում է խորհրդային իշխանություն։ Այն հաջորդում է սեպտեմբերին սկսված հայ-թուրքական պատերազմին, որի ժամանակ թուրքական կողմի հաղթանակը մեծապես պայմանավորված էր Խորհրդային Ռուսաստանից ոսկու և զենք-զինամթերքի տեսքով ստացվող աջակցությամբ, ինչպես նաև բոլշևիկյան քայքայիչ քարոզչությամբ։ 1921 թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի և Խորհրդային Ռուսաստանի միջև կնքվում է «Բարեկամության և եղբայրության» պայմանագիր, որի առաջին և երրորդ հոդվածների համաձայն՝ Թուրքիային էին անցնում Հայաստանի Հանրապետության մաս կազմող Կարսի մարզը և Սուրմալուի գավառը, իսկ Նախիջևանի մարզը՝ որպես ինքնավար տարածք, հանձնվում էր Խորհրդային Ադրբեջանի խնամակալությանը, պայմանով, որ Ադրբեջանն այն չզիջի մի երրորդ պետության (այն է՝ Հայաստանին)։ Ութերորդ հոդվածով պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում էին իրենց տարածքներում արգելել այնպիսի կազմակերպությունների և խմբերի առաջացումն ու գոյությունը, որոնք ունեն մյուս երկրի կամ նրա տարածքի մի մասի կառավարության դերն ստանձնելու հավակնություն, ինչպես նաև պարտավորվում էին իրենց տարածքում արգելել այնպիսի խմբերի գոյությունը, որոնց նպատակն է պայքարը մյուս երկրի դեմ։ Ռուսաստանն ու Թուրքիան փոխադարձության պայմանով ստանձնում էին նույնպիսի պարտավորություն նաև Կովկասի խորհրդային հանրապետությունների վերաբերյալ։

1921 թ. հոկտեմբերի 13-ին Ռուսաստանի ճնշման ներքո (ինչը համապատասխանում էր Մոսկվայի պայմանագրի 15-րդ հոդվածին) Կարսում նմանատիպ «բարեկամության» պայմանագիր է կնքվում մի կողմից՝Խորհրդային Հայաստանի, Վրաստանի ու Ադրբեջանի, մյուս կողմից՝ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության միջև: Հայաստանը համաձայնում է Մոսկվայի պայմանագրում ամրագրված տարածքային զիջումներին, իսկ Կարսի պայմանագրի 10-րդ հոդվածը նույնությամբ կրկնում է ռուս-թուրքական պայմանագրի ութերորդ հոդվածը։

Մոսկվայի պայմանագրի 8-րդ և Կարսի պայմանագրի 10-րդ հոդվածների դրույթների գործադրությանը լիովին «համապատասխանում» էին Արևելյան Հայաստանում ապաստանած արևմտահայ 300-400 հազ. գաղթականների, ապա և նախկին արևմտահայ հայրենադարձներից շատ-շատերի գործունեության և պահվածքի տարաբնույթ «դրսևորումները»։ Եվ բնական է, որ դա իր արտահայտությունը ստացավ խորհրդային իշխանության հաստատմանը հաջորդող բռնություններում, որոնց գագաթնակետը 1936-38 և 1949 թթ. Ստալինյան զանգվածային բռնություններն էին՝ գնդակահարությունները, աքսորները, բանտարկությունները, քաղաքացիական իրավունքներից զրկումը և այլն։ Այս բռնությունների համար որպես հիմնավորում hաճախադեպ նշվող մեղադրանքը հակախորհրդային, դաշնակցական, հակահեղափոխական և նացիոնալիստական գործունեությունն էր։ Հարցին մի շարք հրապարակումներով հանգամանալից անդրադարձած ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանի մի դիտարկմամբ, «ինչ ասեք կարող էր մատուցվել որպես «նացիոնալիստական»՝ Հայոց ցեղասպանության մասին հիշողություններից (հակաթուրքական է, ուրեմն նացիոնալիստական է) մինչև «Վարդան Մամիկոնյանին մեծարելը», որով մարդն ընդգծում է իր «ազգային հպարտությունը», ուրեմն «նացիոնալիստ է»։ … Հայաստանում հատկապես խիստ «նացիոնալիստական» էր համարվում…Հայոց ցեղասպանության և Արևմտյան Հայաստանի մասին հիշողությունը» (32)։ Խառատյանը փորձում է մանրամասնել. «Հայաստանի գրական միջավայրում «նացիոնալիզմի թեման» քննարկվում և «նացիոնալիզմը» քննադատվում էր առնվազն 1933-34 թթ.-ից։ Քննարկումներում հասկանալի չէր, թե ինչու՞մ է արտահայտվել նացիոնալիզմի մեջ մեղադրված գրողների նացիոնալիզմը և ինչպե՞ս էր առհասարակ ընկալվում նացիոնալիզմը հայկական քաղաքական և մտավորական շրջանակներում» (33)։ Համենայն դեպս, փաստացի արգելված թեմաներն էին Հայոց ցեղասպանության և Արևմտյան Հայաստանի մասին ցանկացած հիշատակում կամ քննարկում, լիներ դա կորուսյալ հայրենիքի կարոտը (34) կամ այնտեղ վերադառնալու թաքուն հույսերը, անցյալի մասին գովեստով արտահայտվելը, թուրքերի կողմից հայերին ջարդելու կամ թուրքերի դեմ կռվելու, ընդհանրապես ինքնապաշտպանության մասին հիշողությունները և դրա շուրջ հյուսված երգերը և այլն (35)։ 1936-37 թթ. ձերբակալված բոլոր հայ գրողները մեղադրվում էին «նացիոնալիստ» լինելու մեջ։ Ուշագրավ է, որ նրանց բացարձակ մեծամասնությունը Արևմտյան Հայաստանից էին և ցեղասպանությունը վերապրած փախստականներ էին կամ Արևելյան Հայաստանի այն հատվածներից էին, որոնք բոլշևիկները 1921 թ. հանձնեցին Թուրքիային (36)։

Ահա այս համապատկերն էր առկա 1920-53 թթ. Խորհրդային Հայաստանում, ինչն իր ծանրակշիռ ազդեցությունն էր թողնում ցեղասպանության հիշողության ընդհանուր վիճակի և մասնավոր դրսևորումների վրա։

Մեծ եղեռնի հիշողության հարցը ստալինյան ժամանակաշրջանում և «ձնհալի» տարիներին

Ինչպես արդեն նշվեց, Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո Եղեռնի մասին խոսակցություններն աստիճանաբար լռեցին։ Հայոց ցեղասպանության 20-րդ, 30-րդ, 40-րդ տարելիցները բացարձակապես լռության, մոռացության էին մատնված։ Նշանավոր արձակագիր, հրապարակախոս և հասարակական գործիչ Վարդգես Պետրոսյանի դիպուկ բնորոշմամբ. «Քառասունհինգ տարի, 1920-ից մինչև 1965 թվականը, ամեն ապրիլի 24-ը մենք նույնիսկ զրկված էինք… տխրելու իրավունքից» (37)։ Խորհրդային իշխանության առաջին տասնամյակներին առհասարակ, բուն ազգային ամեն ինչ հետզհետե մերժելի ու բացասական երանգներ էր ստանում։ Սակայն աստիճանաբար հեղափոխական շինարարության աղմուկի, ոգևորության ու պաթոսի մթնոլորտում սկսեցին հնչել «մոռացված» անցյալի ձայները։ Ազգային ողբերգության պատկերման առաջին փուլը Խորհրդային Հայաստանի գրականության մեջ սկսվեց մանկության հուշերի գեղարվեստական արտացոլման ճանապարհով. Եղեռնը վերապրած, հայրենիքը կորցրած գրողները՝ Վահան Թոթովենցը, Զապել Եսայանը, Գուրգեն Մահարին, հիշում էին իրենց մանկությունը, հայրենի վայրերը՝ առանց բուն եղեռնը հատկապես պատկերելու ցանկության։ Մասնագետների գնահատմամբ 1920-30-ական թվականներն ազգային ողբերգության և պատմության գեղարվեստական արտացոլման համար կարելի է համարել հիշողությունների փուլ։ Սակայն անցյալի անմիջական վերապրումների հենքի վրա ստեղծված գրականությունը վերջիվերջո իր տեղը պետք է զիջեր այլ մոտեցումների, ինչն էլ դրսևորվեց մասնավորապես Ակսել Բակունցի և Եղիշե Չարենցի մի շարք ստեղծագործություններում։ Քանի որ բաց և ազատ Եղեռնի մասին գրել արդեն հնարավոր չէր, գտնվում էին այլ լուծումներ։ Այսպես, ասպարեզ էին գալիս հերոսներ, որոնք, ուղղակիորեն չվերհիշելով ցեղասպանության սարսափները, իրենց իսկ գոյությամբ հիշեցնում էին այդ մասին (38)։ Եվ կամ հայրենասիրական հզոր ներուժ և սերունդներին ուղղված պատգամ պարունակող գաղափարները շարադրվում էին գաղտնագրերի նման, որոնցից էր 1933 թ. ծնված և մինչ օրս կենսունակ Չարենցի մեզոստիքոսը՝ «Ո՜վ հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո հավաքական ուժի մեջ է», որը չորս տարի անց բացահայտվելուց հետո որակվեց որպես նացիոնալիստական։ Ավելորդ չէ նշել, որ հիշատակված գրողները, ինչպես նաև նրանց բազմաթիվ գործընկերներ, 1937 թ. բռնադատվեցին ու գնդակահարվեցին։

Հայրենական մեծ պատերազմը ինչ-ինչ ճեղքվածքներ բացեց այն պատի մեջ, որը ստալինյան ռեժիմը դրել էր ժողովրդի պատմական հիշողության առջև։ Մասնավորապես Դերենիկ Դեմիրճյանն և Ստեփան Զորյանը 4-5-րդ դարերի իրադարձություններին նվիրված պատմավեպերում անդրադառնում են կորսված երկրի ու կորսված պետության ճակատագրին, անուղղակիորեն հիշեցնում, որ հայոց պատմության բոլոր էջերն արյունոտ են (39)։ 1945 թ. կոտորածների մասին պատմող դրվագներով «Պրավդայում» լույս է տեսնում Հրաչյա Քոչարի «Գեներալի քույրը» պատմվածքը, իսկ Երևանում տպագրվում է Եղեռնը պատկերող նոր ժամանակների առաջին և ցնցող գրքերից մեկը՝ Գառնիկ Ստեփանյանի «Մղձավանջային օրեր»-ը:

Պատերազմից հետո ազգային ողբերգության հիշողությունը երբեմն կարծես անհետանում էր, բայց առաջին իսկ հարմար պահին կրկին ասպարեզ էր գալիս ամենատարբեր ձևերով։ Խորհրդային Հայաստանի գեղարվեստական գրականության մեջ Մեծ եղեռնի մասին առաջին անգամ ուղղակիորեն խոսվում է Քրիստափոր Թափալցյանի՝ 1946 թ. լույս տեսած «Պատերազմ» վեպի առաջին հատորում, որի հերոսներից մեկը պատմում է իր «Հայկական ջարդը Համաշխարհային առաջին պատերազմի օրերին» նկարի, այդ ողբերգությունը գեղարվեստորեն պատկերելու անհրաժեշտության մասին: 1946 թ. սկսված հայրենադարձությունը Հայաստան բերեց Եղեռնից փրկված մարդկանց, նրանց զավակների մի մասին ու նրանց հիշողությունը: Եվ այն, ինչ չէր կարելի ասել գրավոր, Եղեռնի հետ առնչություն չունեցող բազմաթիվ մարդկանց հայտնի դարձավ ներգաղթածների ու նրանց ծնողների, ազգականների, բարեկամների ու ծանոթների ճակատագրերի պատմությունների միջոցով: 1950 թվականին լույս է տեսնում Խաչիկ Դաշտենցի «Խոդեդան» վեպը, որտեղ առաջին անգամ ոչ միայն խոսվում էր կորսված հայրենիքի մասին, այլև պատկերվում էին նրա բնակիչների առօրյա կյանքը և այն մեծ ողբերգությունը, որ ապրում է գլխավոր հերոսը՝ կորցնելով հայրենիքն ու իր մերձավորներին: Բայց նույն այդ հերոսն իր մեջ ուժ է գտնում և կորով՝ նորից սկսելու իր կյանքը Խորհրդային Հայաստանում (40)։

1953 թ. Ստալինի մահով ԽՍՀՄ-ում սկսվում է «ձնհալի» ժամանակաշրջանը։ Աստիճանաբար սկսեցին ժողովրդին վերադարձվել ստալինյան բռնությունների զոհ հայ գրողների (Չարենց, Բակունց, Մահարի, Թոթովենց և ուրիշներ) ստեղծագործությունները, հրատարակվել տասնամյակներ առաջ ազգայնական և թշնամի հռչակված հայ դասական գրողների (Րաֆֆի), նաև արևմտահայ հեղինակների (Դանիել Վարուժան, Միսաք Մեծարենց, Սիամանթո, Հակոբ Պարոնյան, Գրիգոր Զոհրապ) երկերը: Հայ գրողների վերահրատարակություններում և նոր ստեղծագործություններում սկիզբ է դրվում մի նոր թեմայի՝ կորսված հայրենիքի, նրա տեղահան եղած ու, մասամբ, միա՛յն փրկված ժողովրդի կյանքի ու ճակատագրի, կորուսյալ հայրենիքի նկատմամբ սիրո, կորստի, նվիրումի, Ակսել Բակունցի խոսքերով ասած՝«վերադարձի ու վերջին հույսի» գրականության: Խորհրդային հայ գրականության մեջ սկսվում է մի «հարուստ ու փառահեղ» տասնամյակ, որն էլ փաստորեն ձևավորում է 1960-ականների ազգային գիտակցությունը և նախապատրաստում 1965 թվականի ապրիլի 24-ի նշումը (41)։

1956 թ. Մոսկվայում ընթացող հայ արվեստի և գրականության տասնօրյակի շրջանակներում բացվում է հայ նկարչության ցուցահանդես, որտեղ, ի թիվս այլևայլ գործերի, ցուցադրվում է երիտասարդ գեղանկարիչ Սարգիս Մուրադյանի «Վերջին գիշերը, Կոմիտաս: 1915» մեծադիր յուղաներկ կտավը՝ այդ կերպ պատմելով հայ ժողովրդի ապրած անպատմելի ողբերգության մասին (42)։ Կարելի է ասել, որ1956 թ.-ից է Հայաստանում առանձնակի ուշադրություն և վերաբերմունք արթնանում Կոմիտասի կյանքի ու գործի հանդեպ:

Լույս է տեսնում Լյուսի Թարգյուլի «Կոմիտաս» վեպը, տպագրվում է «Կոմիտասը ժամանակակիցների հուշերում» գիրքը, դասագրքերում տպագրվում է Գեղամ Սարյանի «Դեպի կառափնարան» բալլադը՝ գրված 1943 թ. և նվիրված Կոմիտասի հիշատակին: Սակայն Կոմիտասի կերպարը՝ իբրև հայ ժողովրդի առավել հավաքական կերպար ու նկարագիր, ստեղծվում է Պարույր Սևակի գրչի ուժով. 1959 թ. լույս է տեսնում նրա «Անլռելի զանգակատուն» պոեմը, որը հայ ժողովրդի վերջին հարյուրամյակի բանաստեղծական պատմությունն է՝ հյուսված Կոմիտասի անձի ու գործի, կյանքի ու ճակատագրի ողբերգական հենքի վրա: Գիրքն ունեցավ հսկայական հաջողություն. պոեմն ասմունքում էին ամեն տեղ և ամենուր՝ դպրոցներում, դահլիճներում և համերգասրահներում, հանդիսավոր պետական արարողությունների ժամանակ և ընտանեկան հավաքույթներում: Նոր ժամանակներում ոչ մի գիրք, ոչ մի ստեղծագործություն Հայոց ցեղասպանության հիշողության արթնացման գործում այն նշանակությունը չի ունեցել, որչափ «Անլռելի զանգակատունը»: 1955-ից ի վեր գրական ասպարեզում առավել իշխող է դառնում գրական նոր սերնդի բանաստեղծների շունչը: Դրանց թվում էին Հովհաննես Շիրազը, Գևորգ Էմինը,Սիլվա Կապուտիկյանը, Հրաչյա Հովհաննիսյանը, Համո Սահյանը, Վահագն Դավթյանը, Պարույր Սևակը և ուրիշներ, որոնց ստեղծագործությունները զգալի չափով ուղղված էին հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի և ազգային նկարագրի պատկերմանը, նրա պատմության ամենաողբերգական շրջադարձերից մեկի իմաստավորմանը, ժողովրդի ազգային գիտակցության ձևավորմանն ու դրսևորման ձևերին (43)։

Գրականության կողքին հայ ազգային գիտակցության ձևավորման գործում «ձնհալի» տարիներին վիթխարի դեր են խաղացել հայկական թատրոնը՝ իր փառահեղ վարպետներով ու մեծապես ազգային խաղացանկով, հայկական երաժշտությունը և ճարտարապետությունը, հայ մարզիկները։ Այսինքն՝ ներքաղաքական իրավիճակի փոփոխության, նաև գրականության ու արվեստի շնորհիվ Հայոց ցեղասպանության թեմայի շուրջ տեղ գտած որոշակի ազատախոհության հետևանքով էր թերևս, որ 1965 թ. ապրիլին՝ ցեղասպանության 50-ամյակը նշելու ժամանակ, Երևանում տեղի ունեցան զանգվածային ելույթներ, որոնք այդ ժամանակների Խորհրդային Միությունում բավականին անսովոր երևույթ էին։ Այդ ելույթները, ինչպես և դրանց նախորդող ու հաջորդող՝ գրականության ու արվեստի մեջ ցեղասպանության թեմայի նկատմամբ հետաքրքրության կտրուկ աճը վկայում են, որ ցեղասպանության հիշողությունը, չնայած այն լռության մատնելու պաշտոնական քաղաքականությանը, շարունակում էր ապրել մարդկանց հոգիներում և գիտակցության մեջ: Սակայն այդ հիշողության մեջ հայերը բացառապես ներկայացվում էին որպես անմեղ զոհ, որը կորցրել է իր պատմական հայրենիքի մեծ մասը և կարիք է զգում կարեկցանքի: Չնայած գրողների հայացքը դուրս էր գալիս մանկական հուշերի, եղեռնի և զինված պայքարի առանձին դրվագների նկարագրության սահմաններից՝ ընդգրկելով քաղաքական ավելի լայն համապատկեր, պատճառների ու հետևանքների ավելի մեծ շղթայակցություն, այնուամենայնիվ ազգային-ազատագրական պայքարի, ֆիդայական կռիվների հերոսների, ինչպես նաև անկախ պետականության թեմայի՝ առանց կապանքների, ազատ արծարծումը գաղափարախոսական առումով շարունակում էր մնալ չհայտարարված արգելանք (44)։

Այդ ժամանակաշրջանի Եղեռնի թեման շոշափող գործերի հիմնական բովանդակությունը կարելի է ձևակերպել Սիլվա Կապուտիկյանի «Մտորումներ ճանապարհի կեսին» պոեմի «խաղաղ վրեժի» պատգամով՝ «Դու պիտի վրեժ առնես ապրելով» կոչով, որը փաստորեն նաև ցեղասպանության հիշողության բնագավառում տարվող պետական գաղափարախոսության քաղաքականության գեղարվեստական ձևակերպումն էր (45)։

Հայ եկեղեցին և Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակը նշելու խնդիրը 1920-60-ական թվականներին

Հայաստանում իր հաստատման առաջին իսկ շաբաթներից սկսած՝ խորհրդային իշխանությունն անհաշտ պայքար էր մղում եկեղեցու դեմ. Բռնագրավվեցին եկեղեցապատկան հողերը, պետականացվեցին եկեղեցուն պատկանող դպրոցները, թանգարանները, գրադարանները, տպարանները, ընդունվեց հրամանագիր (դեկրետ) Էջմիածնի վանքի արժեքներն առգրավելու մասին և այլն։ Նման քաղաքականության նպատակը եկեղեցու քայքայումն էր, այնպիսի վիճակի մեջ դնելը, որ չկարողանա ազդեցություն ունենալ հայ բնակչության վրա ինչպես երկրում, այնպես էլ, որքան հնարավոր է, Սփյուռքում (46)։ Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո իշխանություններն առհասարակ չէին անդրադառնում Մեծ եղեռնի թեմային և դրա հիշատակմանը։ Եղեռնի զոհերի հիշատակին Էջմիածնի զանգերը վերջին անգամ ղողանջեցին 1926 թ. ապրիլի 24-ին. ՀԿ(բ)Կ ԿԿ-ի 1926 թ. օգոստոսի 31-ի որոշմամբ եկեղեցու հետ հարաբերություններում իր ներկայացուցիչ Արամայիս Երզնկյանին հանձնարարվեց «բանակցություններ վարել կաթողիկոսության հետ համաշխարհային պատերազմի (24 ապրիլի) զոհերի հիշատակի օրը նշելը վերացնելու անհրաժեշտության մասին» (47)։ Էջմիածնի հրատարակած օրացույցներում ապրիլի 24-ի մասին հիշատակումը 1926 թ. հետո բացակայում էր, ընդհուպ 1964 թ.։

Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օրվա նշումը սփյուռքի հայկական համայնքներում 1920-60-ական թվականներին

1920-50-ական թթ. Կ.Պոլսի և նոր ձևավորված Սփյուռքի գաղթօջախներում ապրիլի 24-ի հիշատակումը (48) հիմնականում սգահանդեսների տեսք ուներ։ Սակայն ժամանակի ընթացքում փոխվում է դրանց բովանդակությունը, փոխվում են դրանց ընթացքում հնչող ելույթների շեշտադրումները։ Այսպես՝ 1921 թ. Կ.Պոլսում կայացած սգահանդեսի կազմակերպիչները հայ քաղաքական կուսակցություններն էին, զանազան միություններ, ներկա էին հայ-կաթոլիկ և հայ-բողոքական եկեղեցու, նաև Հունաց պատրիարքարանի ներկայացուցիչներ, օտար սպաներ, մեծաքանակ ժողովուրդ։ Սգահանդեսը բացվում է Շոպենի մահերգով, որին անմիջապես հաջորդում են քաղաքական ելույթները։ ՀՅԴ ներկայացուցիչն (Արսեն Միքայելյան) իր խոսքում հայերի զանգվածային ջարդերի պատճառների վերլուծությունից հետո նշում է. «…մեր մեծ վրէժը պիտի ըլլայ ազատ ու անկախ Հայաստանի ստեղծումը, որ պիտի ըլլայ նաեւ ամենամեծ յարգանքը՝ մեր նահատակներու յիշատակին»։ Հաջորդ ելույթում խոսելով վշտի և սգի մասին, բայց և նկատելով, որ «մեր սուգը մեր զրահն է»՝ բանախոսը (Հրաչ Երուանդ) միևնույն ժամանակ շեշտում է հայերի կենսունակությունը, ապրելու և ստեղծագործելու ուժն ու կորովը, որը նաև զոհերի պատգամն է վերապրողներին (49)։ Նա մասնավորապես նկատում է. «…մենք հոս չենք եկած մեռնողները սգալու, այդ անմահները վերյիշելու։ Անոնք մեզի սորվեցուցին, թէ ի՛նչպէս պէտք ենք ապրիլ։… Այս ազգը չմեռնիր, որովհետև այդ արեան ճամբէն նոր մկրտուած դուրս եկան Ուրֆան, Հաճընը և Այնթապը։ Անոնք ցոյց տուին թէ պատրաստ են իրենց գոյութեան պայքարը մղելու» (50)։ Սգահանդեսն ուղեկցվում էր նահատակված գրողների ստեղծագործությունների արտասանություններով ու երգասացությամբ, որոնք մեծ հուզմունք էին պատճառում ներկաներին։ Նույն կառուցվածքն ունեցող սգահանդես է կայանում քաղաքի մեկ այլ թաղամասում ևս (51)։

1922 թ. հիշատակի օրը Կ.Պոլսում նշվում է քաղաքի Շիշլի թաղամասի ազգային գերեզմանատանը՝ ծաղկազարդ մի դամբարանի մոտ, որը խորհրդանշում էր գերեզման չունեցող նահատակներին։ Դամբարանի շուրջբոլորը կանգնած էին որբեր ու որբուհիներ, շատերը լաց էին լինում։ Հոգեհանգստի արարողությանը հաջորդում են բանախոսություններ։ Վահան Թոթովենցն իր խոսքում նշում է, որ «…այսօր եկած ենք խոնարհելու «մեր մեծ մեռելներու յիշատակին առջեւ. մենք կ՚ոգեկոչենք զանոնք իրենցմով ներշնչուելու համար։ Թշնամին կը կարծէր գլխատել հայ ժողովուրդը, մեռցնելու համար անոր ընդունակութիւնները։ Բայց ազգերը իրենք ալ հիդրաներ են եւ կտրուած գլուխներուն տեղ նորերը կը ծնին»։ ՀՅԴ ներկայացուցիչը (Յակոբ Ամատունի) նշելով, որ հայ ժողովուրդը «տուաւ անհամար զոհեր», միևնույն ժամանակ նկատում է, որ «պայքարը դեռ կը շարունակուի եւ հայ ժողովուրդը կը հաւատայ միշտ, թէ յաղթանակը իրը պիտի ըլլայ»։ Գերեզմանատանը կատարվում է հանգանակություն տեղում կառուցվելիք «վերջին քառորդ դարու ընթացքին նահատակուած բոլո Հայերու յիշատակին ի յարգանս գեղարուեստական յուշարձան մը կանգնելու համար», որը կոչվելու էր «Հայ անծանոթ նահատակին»։ Այդ օրը քաղաքի բոլոր եկեղեցիներում կատարվում են հանդիսավոր պատարագ և հոգեհանգիստ, փակ էին բոլոր դպրոցները և ազգային հաստատությունները (52)։

1923 թ. շատ փոքր հաղորդագրություն կա միայն ապրիլի 24-ի «տոնի առթիւ». նշվում է, որ փակ էին ազգային հաստատությունները և վարժարանները, և որ թաղային եկեղեցիներում պատարագ և հոգեհանգիստ տեղի ունեցան ժողովրդի ու դպրոցականների ներկայությամբ (53)։ 1924 թ. ապրիլի 24-ի տոնի (մեռելոցի) առթիվ Կ.Պոլսի եկեղեցիներում կատարվում են արարողություններ, սակայն պակաս հանդիսավորությամբ (54)։ Մինչդեռ «Ճակատամարտի» առաջնորդողն աչքի է ընկնում յուրահատուկ կառուցողականությամբ, համապատասխան երկրի փոփոխված քաղաքական իրավիճակին և գաղութի/համայնքի շահերի պաշտպանության անհրաժեշտության գիտակցումով։ Նշվում է, որ «Տարեդարձերը թուականներ են, պահ մը կանգ առնելու, անցեալը վերլուծելու եւ վաղուան համար մտածելու»։ Փաստորեն իրավիճակին համակերպվելու կոչ էր պարունակում առաջնորդողը. «Մեզի համար ուրիշ ելք չկայ այսօր, եթէ ոչ ինքնամփոփում եւ աշխատանք։ Մեր ձեռքն է բարելաւել կամ աւելի մթագնել մեր ճակատագիրը։ ... Մեռելներու յիշատակը յարգելու համար, անօգուտ է թուլնալ հառաչանքներով, կամ ջղագրգռուիլ մեղադրանքներով։ Աշխատինք փրկել անոնց թողած աւանդները։ Որբերու եւ այրիներու բազմութիւն մը ունինք, և հազարեակներ՝ անճար մնացորդներու։ Մեր ճիտին պարտքն է խորհիլ, տքնիլ, որպէս զի անոնք չստիպուին անիծել իրենց օրերը։ ... Ինչու՞, սուգի այս թուականը առիթ մը չըլլայ որ ուխտենք, օրինակ, ամէն տարի տասը դպրոց կամ արհեստանոց բանալ, Հայաստանի կամ գաղութներուն մէջ, իբրեւ սրբազան հաղորդութիւն մը մեռելներուն եւ ողջերուն միջեւ։ Մեր պատմութեան ամէնէն մեծ մեռելոցը՝ պէտք է ըլլայ ոչ թե լացի, այլ ստեղծագործ աշխատանքի խորհրդանշանը» (55)։

1925 թ. ապրիլի 24-ը որպես սգահանդես նշվում է նաև Փարիզում.Անվանի հայ մտավորականների (Լևոն Բաշալյան, Արշակ Չոպանյան) ելույթներին հաջորդում են երգերի ու երաժշտության կատարումներ, արտասանություն (56)։ Տասը տարի անց կատարված սգահանդեսում բանախոսում են ճանաչված մտավորականներ Հրաչ Երուանդը և Շահան Նաթալին (57)։ Նույն օրը սգատոնով նշվում է մեկ այլ Ֆրանսիական քաղաքում՝ Լիոնում։ Սրա մասին ծանուցող հոդվածագիրը ցավով նշում է, որ «կուսակցական կրքերն ու սնամէջ վէճերը» մուտք են գործում նաև ապրիլյան սգատոնի նշման մեջ (58)։ Նման խնդիրներ է մատնացույց անում նաև Եգիպտոսում լույս տեսնող «Արաքս» օրաթերթը 1952-1955 թթ. «Մահուան արհավիրքները միատեղ ճանչցած եղբայրներ այսօր անհաշտ թշնամիներ են դարձեր կուսակցական սին հաշիւներու պատճառաւ, ու մեր անմահներու յիշատակին ոգեկոչումն անգամ չեն զիջանիր միասնաբար կատարել…» (59)։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին լիբանանյան սփյուռքի հայկական կուսակցությունների մամուլը, անդրադառնալով ապրիլի 24-ի խորհրդին, հիշում է զոհերին, գրում Եղեռնի դրվագների մասին, բայց և հույս է հայտնում արդարության հաղթանակի մասին, նշում է հայ ժողովրդի վերապրելու կամքը, նաև Հայ դատի՝ արևմտահայկական հողերի ազատագրման հարցը։ Այսինքն, սգալն ուղեկցվում է պայքարի կոչով (60)։ Այսպես, 1947 թ. Բեյրութում անցկացված սգահանդեսին, որին ներկա էին Անթիլիասի կաթողիկոսության Վեհափառը, պետական այրեր, նաև խորհրդային դեսպանության աշխատակիցներ, ելույթ է ունենում գրող Վահե Վահյանը։ Իր խոսքում, կարևորելով ապրիլի 24-ի տոնելը իբրև կորստյան օր, բանախոսը նաև շեշտում է. «Պիտի տօնենք ապրիլ 24ը նաև մեր ապագայ սերունդներուն համար, որոնք պիտի ներշնչուին նահատակներու յիշատակով, բարձր գիտակցութեամբ աշխատելու և հայրենիք կերտելու համար։ Մինչեւ երէկ անմխիթարելի վիշտի տօն մըն էր այս։ Այսուհետեւ անոր կը միացնենք յաղթանակի զգացումը։ Վաղը, մեր յաջորդները զայն պիտի վերածեն լրիւ յաղթանակի տօնին։ Որովհետեւ ծրագրուած էր մեր արմատական բնաջնջումը… բայց մենք յաջողեցանք վերապրիլ»։ Գրողը նշում է հայոց փրկության գործում Խորհրդային Ռուսաստանի դերը հետևյալ ձևակերպումներով. «1920ին, սակայն ոճիրը հասած էր ամբողջական գործադրութեան կէտին։ Այդ պահուն հասաւ ահա հիւսիսէն՝ ազատարար ձեռքը։ Շնորհիւ այդ ձեռքին և մանաւանդ շնորհիւ մեր ներքին հանճարին, հաւատքին, կերտող ու ստեղծագործող եռանդին, ձախողեցան ջարդարարները, և մենք այսօր ունինք հայրենիք ու ստեղծագործող կեանք։ Աւերակներու տեղ կերտած ենք պալատներ։ Երէկի որբերը դարձած են ազատ հայրենիքի ազատ ժողովուրդ։ Այնքան ուժեղ եղաւ մեր վերականգնումը, որ կրցանք քառորդ միլիոն մարտիկներ (61) ղրկել մեծ պայքարին՝ ընդդէմ քաղաքակրթութեան թշնամիներուն»։ Գրողը խոսքն ավարտում է ցանկությամբ. «արդարութեան և խաղաղութեան ճամբով հատուցուին մեր իրաւունքները։ … Ուխտենք միլիոնաւոր նահատակներու յիշատակին առջեւ՝ միակամօրեն հետապնդել մեր դատը» (62)։

Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի օրվա սգահանդեսներ/սգատոներ. եզրակացություններ և գնահատականներ

Այսպիսով, սգահանդեսները կամ սգատոները Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի իրականացման առաջին ձևերն էին և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից ի վեր տեղ էին գտնում ինչպես դարեր շարունակ գոյություն ունեցող համայնքներում, այնպես էլ հայկական Սփյուռքի նոր ձևավորվող գաղթօջախներում։ Դրանց նպատակն էր նախ և առաջ Եղեռնի զոհերի հիշատակը հարգելը սգի ձևով. մարդիկ պարզապես լաց էին լինում. «…իւրաքանչիւր վերապրող ունէր մէկէ շատ աւելի կորսուածներ ու չէր կրնար աչքերէն հեղեղի պէս հոսող արցունքներուն կաթիլները դադրեցնել զովանալու համար վայրկեան մը գէթ» (63)։ Սակայն սգահանդեսներում մարդիկ ոչ միայն անհատապես, այլև կոլեկտիվ էին սգում իրենց հարազատների ու բարեկամների, հարյուր հազարավոր անծանոթ զոհերի կորուստը. կոլեկտիվ, համատեղ սուգը հոգեբանորեն թերևս որոշ չափով թեթևացնում էր կորստի ծանրությունը։ Սրան զուգահեռ շեշտվում էր ոչ թե լացի, այլ ստեղծագործ աշխատանքի և այդ կերպ Եղեռնի ուղղակի հետևանք որբերի, այրի կանանց, ընդհանրապես կարոտյալներին զորավիգ կանգնելու անհրաժեշտությունը։ Այդպիսով, սգահանդեսները նաև յուրահատուկ էթնոմիավորիչ գործոնի դեր էին կատարում և օտարներին էլ ցուցում էին հայոց միասնականությունը՝ թեկուզև համատեղ սգալու ձևով արտահայտված (64)։ Միասնականության ցուցադրմանն էին ուղղված նաև հիշատակի օրը հայկական դպրոցների, ազգային հաստատությունների աշխատանքների դադարեցումը, վաճառատների փակումը։

Սգահանդեսների կառուցվածքն աչքի էր ընկնում որոշակի ընդհանրություններով. գլխավոր դերակատարությունը պատկանում էր հոգևոր հայրերին (հոգեհանգստի կարգ եկեղեցում, երբեմն՝ այցելություն գերեզմանատուն, հոգևոր բնույթի դասական և հայկական երաժշտություն, հոգևոր երգեր)։ Որպես կանոն, դրանց հրավիրված էին լինում այլ քրիստոնեական եկեղեցիների ներկայացուցիչներ նույնպես. այս կերպ (նաև այլ ձևերով) շեշտվում էր զոհերի քրիստոնյա լինելու հանգամանքը՝ որպես զանգվածային ջարդերի պատճառներից մեկը։

Սգահանդեսների մյուս մասը ելույթներն էին՝ նահատակ գրողների ստեղծագործությունների արտասանություն, կազմակերպությունների և քաղաքական կուսակցությունների անունից հնչող խոսք։ Մտավորականների, համայնքային և քաղաքական կուսակցությունների գործիչների ելույթնե՛րն էին, որ վստահություն ու հավատ էին ներշնչում սգահանդեսների մասնակիցներին հայոց ապագայի հանդեպ։ Բոլոր բանախոսները, որպես կանոն, նախ բացատրում էին, թե ինչու է անհրաժեշտ հիշել և մասնավորապես համատեղ հիշել նահատակներին։ Ունկնդիրներին մատուցվում էր այն գաղափարախոսությունը, թե առկա է կապ զոհերի և նրանց կյանքի գնով ստեղծված Հայաստանի նորաստեղծ Հանրապետության գոյության փաստի միջև։ Եղեռն իրականացնողներին պախարակելուց զատ նշվում էր, որ վրեժը պետք է լինի Հայաստանի հզորացումը, իսկ հայերի հաղթանակի դրսևորումներից՝ ժողովրդի վերապրելու կամքը, ինքնին վերապրելու փաստը։ Անկախ ելույթ ունեցողների կուսակցական պատկանելությունից՝ նպատակ էր հռչակվում նաև շարունակել Հայ դատի հետապնդումը, այն է՝ Արևմտյան Հայաստանի հողերի վերադարձը հայ ժողովրդին։ Հայերի՝ պայքարող լինելու հանգամանքը երբեմն դրսևորվում էր նաև սգո երթերում հայ զինվորականների, ինքնապաշտպանական մարտերի հերոսների շեշտված մասնակցությամբ։ Սգահանդեսներին, որպես կանոն, հրավիրված էին լինում օտարազգի հյուրեր՝ եկեղեցական գործիչներ, բարձրաստիճան զինվորականներ, դիվանագիտական կորպուսի ներկայացուցիչներ։ Այս կերպ համեստ փորձ էր արվում դուրս գալու Եղեռնի զոհերի հիշատակի սգահանդեսներին բնութագրական նեղ, լոկ ներհամայնքային միջոցառում լինելու կերպարից, բարձրաստիճան զինվորականներ, դիվանագիտական կորպուսի ներկայացուցիչներ։ Այս կերպ համեստ փորձ էր արվում դուրս գալու Եղեռնի զոհերի հիշատակի սգահանդեսներին բնութագրական նեղ, լոկ ներհամայնքային միջոցառում լինելու կերպարից, հանրայնացնելու այն և մատուցելու այդ իրողությունը քո բնակության երկրի քաղաքացիական հասարակությանը։ Ժամանակ անց՝ 1965 թ.-ից հետո, երբ Մեծ եղեռնի միջազգային ճանաչման ու դատապարտման հարցը դարձավ քաղաքական գործոն, նման մասնակցություններին արդեն տրվում էր ավելի մեծ նշանակություն։

Հարություն Մարության, պ.գ.դ., ՀՑԹԻ հիմնադրամի տնօրեն
Ցեղասպանագիտական հանդես 6 (1), 2018


_________________________________________

1. Տե՛ս Չիլինկիրեան Եղիշէ եպս., Յուշեր և նօթեր Ս. Երուսաղէմէն, Պոլսէն եւ Դամասկոսէն (1916-1920), Աղեքսանդրիա, 1923, էջ 48-49։
2. «Հայ Ձայն.Ազգային, քաղաքական, գրական օրաթերթ» (Հալէպ), 1919, 13 յունվար։
3. Նրա մասին մանրամասն տե՛ս Կոստանդյան Է. Ա., «Հայ հոգևորականության դիրքորոշումը Զեյթունի 1895 թ. ապստամբության նկատմամբ», ԼՀԳ, 1997, թիվ 1, էջ 68-70։
4. Մանրամասն տե՛ս Հայ կեանք. Համազգային սգահանդէս, «Տարագիր. օրաթերթ քաղաքական, գրական ընկերային» (Հալէպ), 1919, 22 յունվար, թիւ 24։ Դիտող, Համազգային սգահանդէսը. 1919 յունվար 20, «Հայ Ձայն. Ազգային, քաղաքական, գրական օրաթերթ», 1919, 22 յունվար, թիւ 62։ Նաճարեան Միհրան, Յուշագիրք 1918-1948. երեսնամեայ ազգային իրադարձութիւններ Սուրիոյ եւ Լիբանանի հայ կեանքէն առնուած, Պէյրութ, 1949, էջ 16-19։ Այլ հուշագրության համաձայն՝ շարադրված նկարագրվող իրադարձություններից տասնամյակներ անց սգատոնը Հալեպում կայացել է 1918 թ. դեկտեմբերի 11-ին։ Տե՛ս Ճեպեճեան Ռոպերտ, Ինքնակենսագրութիւն, յուշեր և գործունէութիւններ, Հալեպ, 1999, էջ 86-87։
5. Մանրամասն տե՛ս Արամեան Հայկազուն, Սգահանդէսին պատմական օրը, «Հայ ձայն», 1919, 25 յունվար, թիւ 63։
6. Մանրամասն տե՛ս Ֆարշեան Սարգիս, Նամակ Պաղտատէն. Սգահանդէս ի յիշատակ ընդհանուր հայ տարագրեալ նահատակներուն եւ յարգանքի ծանօթ կռիւներու ճակատը ինկող քաջարի մարտիկներուն, «Երիտասարդ Հայաստան. Կիսաշաբաթաթերթ Սօցիալ Դեմօկրատ Հնչակեան կուսակցութեան» (Չիքակո), 1919, 30 հուլիսի, թիւ 24։ Վերոբերյալ հրապարակումները մեզ տրամադրելու համար հայտնում եմ իմ շնորհակալությունը Հայոց ցեղասպանության թանգարան- ինստիտուտի աշխատակիցներ, խնդրո առարկա ժամանակաշրջանի բազմահմուտ գիտակներ Միհրան Մինասյանին և Նարինե Մարգարյանին։
7. Երուանդ Օտեան մեր մէջ, «Ժողովուրդ. քաղաքական և հասարակական օրաթերթ», 1918, 8/21 նոյեմբերի, թիւ 19։
8. «Ժամանակ»-ի «սիւնակներուն մէջ կը տողանցէին այն բոլոր հսկաները, որոնք կը կերտէին հայ ժողովուրդի հաւաքական միտքը եւ կ’իրականացնէին անոր լուսաւորութիւնը։ ... 1915- ին նահատակուած, տարագրուած մտաւորականներուն պատկառելի տոկոսը կ՚աշխատակցէր «Ժամանակ»-ին»։ Մանրամասն տե՛ս http://www.jamanak.com/մեր-մասին։
9. Հուշագրությունը հետագայում լույս է տեսել առանձին գրքով։ Տե՛ս Օտեան Երուանդ, Անիծեալ տարիներ. 1914-1919 (անձնական յիշատակներ), աշխատասիրութեամբ Գրիգոր Յակոբեանի, խմբ.՝ Գուրգէն Գասպարեան, Երևան, 2004։
10. «Ժողովուրդ» (Կ.Պոլիս), 1918, 23 նոյեմբերի/6 դեկտեմբերի, թիվ 34։ Հոդվածը հայաստանյան լայն հանրությանը ներկայացվեց շնորհիվ Հայաստանի ազգային գրադարանի մատենագետ Սուսաննա Գալստյանի հրապարակման։ Տե՛ս Գալստյան Սուսաննա, Երվանդ Օտյանը և ազգային տոնը, «Ազգ օրաթերթ-Մշակույթ», 2010, 24 ապրիլի, թիվ 5։ Օտյանի հոդվածը, Ս. Գալստյանի գնահատմամբ, «դարձավ 1915 թ. ապրիլի 24-ը ազդարարող օր»։
11. Մանրամասն տե՛ս Մտաւորականներու յիշատակին, «Ճակատամարտ» օրաթերթ (Կ.Պոլիս), 1919, 9 մարտի, նոր շրջան, թիւ 101/1922։ Հայկական կեանք. Սգահանդէս մեր նահատակուած մտաւորականներու յիշատակին, «Ճակատամարտ», 1919, 11 ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 127/1948։ Հարցի հանգամանալի քննարկումը տե՛ս նաև Մատթէոսեան Վարդան, Պոլսոյ Մեծ Եղեռնի յուշարձանը. ասպե՞լ թէ՞ իրականութիւն - https:// hairenikweekly.com/2017/05/17/32036, 17 մայիսի 2017 թ. (դիտվել է՝ 23.12.2018)։ Հրավիրվածների մեջ էր նաև Երվանդ Օտյանը, սակայն նա հանձնախմբի անդամ չի դառնում։
12. Հանձնախմբի անդամներն էին. «Եւփիմէ Աւետիսեան, Զարուհի Գալէմքեարեան, Պերճուհի Պարսամեան, Մարի Սթամպուլեան եւ Օր. Արփիար։ Պարոններ. Տիգրան Զաւէն, Մերուժան Պարսամեան, Յ. Ճ. Սիրունի, Գէորգ Մեսրոպ, Շահան Պէրպէրեան, Յովհ. Պօղոսեան, Թագւոր Սուքիասեան եւ Տօքթ. Բարսեղ Տինանեան»։ Տե՛ս Թէոդիկ, Յուշարձան Ապրիլ 11-ի (խմբ.՝ Դորա Սաքայեան), Belge International Publishing, 2010, էջ 255։
13. Տե՛ս Թէոդիկ, նշվ. աշխ., էջ 255։
14. Տե՛ս Վաղուան սուգի օրը, «Ճակատամարտ», 1919, 24 ապրիլի, նոր շրջան, թիվ 137/ 1958։ Սգահանդեսի նկարագրությունը տե՛ս Շանթարգել [Մերուժան Պարսամեան], Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսը, «Շանթ. պատկերազարդ շաբաթաթերթ ազգային գրական-գեղարուեստական գիտական» (Կ.Պոլիս), 1919, 3 մայիսի, նոր շրջան, թիւ 27, էջ 316։
15. Այսինքն, Կոմիտասի կողմից դաշնամուրային կատարման համար մշակված։ Բանն այն է, որ Կոմիտասը 1919 թ. մարտի 27-ին արդեն մեկնել էր Մարսել՝ այնտեղից բուժման նպատակով Փարիզ ուղևորվելու համար։ Տե՛ս Խոսրովեան Գարեգին, Յուզիչ ողջերթ մը. Կոմիտաս վարդապետ Եվրոպա գնաց, «Ճակատամարտ», 1919, 28 մարտի, նոր շրջան, թիվ 115/1936։
16. Հնչակյան կուսակցության կողմից ելույթ էր ունեցել Վահան Զէյթունցեանը, ռամկավարների անունից՝ Յովհաննէս Յակոբեանը։ Տե՛ս Երէկուան սգահանդէսը, «Ճակատամարտ», 1919, 26 ապրիլի, նոր շրջան, թիվ 139/1960։ Հղվում է ըստ Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.։ «Ճակատամարտ» օրաթերթի ապրիլի 29-ի համարում նշվում է, որ «զոհուած հայ մտավորականներու յիշատակին» կազմակերպված սգահանդեսին Հ.Յ.Դաշնակցություն կուսակցությունը չէր մասնակցել «անոր համար որ պաշտօնական ազգային վերին մարմինները անիմաստ մտավախութիւնով մը պատճառ եղած են հանդէսին ճղճիմ եւ սահմանափակ երեւոյթ մը առնելուն»։ Տե՛ս Ապրիլ 11ի սգահանդէսը եւ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը, «Ճակատամարտ», 1919, 29 ապրիլի, նոր շրջան, թիվ 141/ 1962։
17. Ելույթ ունեցողներն էին համապատասխանաբար դոկտոր Խանճեանը և Գէորգ Մեսրոպը։ Տե՛ս Երէկուան սգահանդէսը, «Ճակատամարտ», 1919, 26 ապրիլի, նոր շրջան, թիվ 139/ 1960։ Հղվում է ըստ Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.։
18. Այն համապատասխանում է Բեթհովենի երրորդ սիմֆոնիայի երկրորդ մասին։
19. Տե՛ս Թէոդիկ, նշվ. աշխ., էջ 255։
20. Գրքին նվիրված իր հրապարակումը «Ապրիլ 11» հանձնախմբի անդամ Մերուժան Պարսամեանը վերնագրել է «Գիրքը մը, որ գերեզմանատունի կը նմանի»։ Տե՛ս «Շանթ», 1919, 26 ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 25-26, էջ 304։
21. Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.։
22. Տե՛ս Թէոդիկ, նշվ. աշխ., էջ 255։
23. «Ճակատամարտ» օրաթերթի ապրիլի 25-ի համարի հիմնական կարգախոսն էր. «1915 ապրիլ 11/24 – սուգի օրը անոնց որ գացին ու չեկան»։ Տե՛ս «Ճակատամարտ», 1919, 25 ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 138/1959։
24. Տե՛ս «Ճակատամարտ», 1919, 24 ապրիլի։ Վարդան Մատթէոսեանի համոզմամբ պատճառներից մեկը թերևս այն էր, որ քաղաքում, «Հակառակ դաշնակից զօրքերու ներկայութեան, քաղաքական մթնոլորտը նպաստավոր չէր»։ Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.։
25. Տե՛ս Անցեալ ուրբաթի սգահանդէսը. Հիմա՞կ ալ խտրականութիւն, «Առաւօտ. լրագիր ազգային եւ քաղաքական» (Կ.Պոլիս), 1919, 28 ապրիլի, Բ տարի, թիւ 1։ Մատթէոսեան Վարդան, նշվ. աշխ.։
26. «Այս գիշեր կը լրանայ չորրորդ տարին այն չարաշուք օրուան՝ ուր անւերադարձ տարուեցան Հայ կեանքի մեծագոյն դէմքերը, - գործիչ ու մտաւորական, բժիշկ թէ ուսուցիչ, բանաստեղծ կամ հրապարակագիր, բոլորը՝ ինչ որ ունէր Պոլիսը՝ մեծ ու շքեղ»։ Հայկական կեանք. Վաղուան սուգի օրը, «Ճակատամարտ», 1919, 24 ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 137/ 1958։
27. Վրթ. Փափազյանի գրություններն ի մի են բերված հետևյալ ժողովածուում. Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Ե, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը Առաջին հանրապետության տարիներին (1918-1920 թթ.), կազմեց՝ Սանդրո Բեհբուդյան, Երևան, 1999, փաստաթղթեր 270, 271, 274 (էջ 360-363, 365)։ Տե՛ս նաև Բեհբուդյան Սանդրո, Ինչպե՞ս և ե՞րբ հաստատվեց ապրիլի 24-ը Մեծ եղեռնի նահատակաց հիշատակի օր, «Էջմիածին» հանդես, 2003, թիվ Գ-Դ, էջ 165-167։
28. Տե՛ս Աշըգեան Շողիկ, Մեծ Եղեռնի առաջին ոգեկոչումները 1919-1920, «Գանձասար. Պաշտօնաթերթ Բերիոյ թեմի ազգային առաջնորդարանի» (Հալեպ), 2003, ապրիլ (Դ), էջ 7։ Տե՛ս նաև Փափազեան Վրթանէս, Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, ԺԵ տարի, Կ.Պօլիս, 1921, էջ 178։ Այստեղ Թեոդիկը նշում է, որ հոգեհանգիստը կազմակերպել է Վրթանես Փափազյանը։ Մի քանի օր անց գրողը կնքում է իր մահկանացուն։
29. Կ.Պոլսի մամուլում դրանից առաջ հնչել էր քննադատություն, որ «Քանի մը անգամներ կատարուած սգահանդէսներն ալ տպաւորիչ բան մը չէին կրնար ըլլալ և չեղան ալ։ Մենք իբր կրօնական ազգ, անպատճառ պարտինք Եկեղեցիի սրբազան հովանիին ներքեւ համախմբեր մեր սրբութիւնները։ Կ’առաջարկեմ հետեւաբար որ մեր Եկեղեցին ընդունի միլիոն մը զոհուած Հայութեան արեան տօնը՝ իբր եկեղեցական ամենամեծ տօն մը և պահքով մըն ալ բարձրացնելով անոր կարեւորութիւնը, տարագրութեան սկիզբն եղող Ապրիլ ամսուն մէջ անպատճառ տօնախմբէ անոնց յիշատակը։ Հայուն չարչարանքի և ազատագրութեան զոհերուն տօնը կատարելով, Հայ Եկեղեցին պիտի շարունակէ իր նուիրական պաշտօնը, որ է ներկայ և ապագայ սերունդներու հոգւոյն մէջ վառ պահել Աստուծոյ և Հայրենիքի հաւատքը»։ Էլմաեան M., Ինչու՞ մեր միլիոն մը նահատակներուն յիշատակը մեր եկեղեցին դեռ չի տօներ, «Ժողովուրդի ձայն» [«Ժամանակ»] (Կ.Պոլիս), 1921, 25 փետրուար/10 մարտի, թիւ 4030։
30. Տե՛ս Բեհբուդյան Սանդրո, նշվ. աշխ.։
31. Սա նախնական դիտարկում է և, թերևս, կարիք ունի ավելի հիմնավորման՝ ավելի շատ սկզբնաղբյուրների վերլուծության ճանապարհով։
32. Տե՛ս Խառատյան Հրանուշ, ««Նացիոնալիզմի» դիսկուրսը և ցեղասպանության հիշողության թիրախավորումը քաղաքական բռնություններում». – Հրանուշ Խառատյան, Գայանե Շագոյան, Հարություն Մարության, Լևոն Աբրահամյան, Ստալինյան բռնաճնշումները Հայաստանում. պատմություն, հիշողություն, առօրյա, Երևան, «Գիտություն» հրատ., 2015 (Հիշողության ազգագրություն, 5), էջ 45։
33. Նույն տեղում, էջ 58։
34. Հայաստանում բնակվող արևմտահայ գաղթականներից մշեցիները և սասունցիները գտել էին իրենց պապենական բնակավայրը հավերժացնելու յուրահատուկ եղանակ։ Դա հետևյալն էր. մահացողների տապանաքարերին նշվում էր հանգուցյալի ծննդավայրի, այն է՝ արևմտահայկական բնակավայրի անվանումը, որտեղից որ նա գաղթել էր Արևելյան Հայաստան։ Եվ Թալինի շրջանի (ներկայումս՝ Արագածոտնի մարզի) Ցամաքասար, Սուսեր, Կաթնաղբյուր գյուղերի գերեզմանոցը դառնում է Արևմտյան Հայաստանի մի յուրահատուկ մանրակերտ՝ Մուշի ու Սասունի տարբեր գավառների ու գյուղերի անվանումներով՝ Մանազկերտ, Մշո Ցրոնք, Առինջ, Աներ, Սինամերկ, Փեթակ, Վարդով գավառակի Գունդեմիր, Խնուսի, Արոս, Դատվանի/ Մոտկանի Արփի, Սասունի/ Մուշի Գյարմավ և այլն։ Այդ «անմեղ», բայց յուրահատուկ մարտահրավերի, բողոքի երանգներ կրող ավանդույթը բարեհաջող շարունակվեց նաև Ստալինի մահվանից հետո։ Մյուս տարածված ձևը արևմտահայկական տեղանունը կամ դրա մաս պարունակող անունը որպես նորածին երեխայի անուն դնելն էր, ինչպես օրինակ՝ Սասուն, Մուշեղ, Տարոն, Վասպուր և այլն, նաև ազգային-ազատագրական պայքարի հերոսների անուններ դնելը, որոնց շարքում ամենատարածվածը Անդրանիկ անունն էր, ի պատիվ հայ ազգային-ազատագրական կռիվների հերոս գեներալ Անդրանիկ Օզանյանի։
35. Մանրամասն տե՛ս Խառատյան Հրանուշ, նշվ. աշխ., էջ 61, 91, 120, 123, 125, 136, 138 և այլն։ Հեղինակի համոզմամբ՝ «Բոլշևիկյան ընկալմամբ հայկական նացիոնալիզմը կարելի է ձևակերպել նաև որպես «թուրքական վտանգի գիտակցություն»»։ Նույն տեղում, էջ 134։ Հեղինակն ընդհանրապես գտնում է, որ ԽՍՀՄ ստալինյան բռնաճնշումների հայկական և հայաստանյան առանձնահատկությունը մեծ չափով պայմանավորված է Մոսկվայի պայմանագրի 8-րդ և Կարսի պայմանագրի 10-րդ հոդվածների դրույթներով։ Նույն տեղում, էջ 99։ Այս գաղափարը, սակայն, մենք չենք կիսում։
36. Նույն տեղում, էջ 68-69։
37. Պետրոսյան Վարդգես, «Հոգեբանական փշալարի» տարբեր կողմերում. – Վարդգես Պետրոսյան, Մեր ժողովուրդը իմն է՝ ինչպես... իմ վիշտը։ Հրապարակախոսական հոդվածների ժողովածու (խմբ.՝ Լևոն Անանյան), Երևան, «Հայաստան», 2003, էջ 132։
38. Հարցի շուրջ մանրամասն տե՛ս Եղիազարյան Ազատ, «Եղեռնի արտացոլումը խորհրդահայ գրականության մեջ», ԼՀԳ, 1990, թիվ 4, էջ 36-41։
39. Տե՛ս Խաչատրյան Յուրի, Հրաշալի տասնամյակ, «Ազգ օրաթերթ-Մշակույթ», 2006, 2 սեպտեմբերի։
40. Մանրամասն տե՛ս նույն տեղում։
41. Նույն տեղում։
42. Կոմիտասին նվիրված կտավների վերլուծությունը տե՛ս Խաչատրյան Յուրի, Գեղանկարիչ Սարգիս Մուրադյանի «Կոմիտասը», «Ազգ օրաթերթ-Մշակույթ», 2006, 5 օգոստոսի։
43. Մանրամասն տե՛ս Եղիազարյան Ազատ, նշվ. աշխ., էջ 42-44։ Խաչատրյան Յուրի, նշվ. աշխ.։ 44. Մարության Հարություն, Հայ ինքնության պատկերագրությունը։ Հատոր 1. Ցեղասպանության հիշողությունը և Ղարաբաղյան շարժումը, Երևան, «Գիտություն», 2009, էջ 70։
45. Տե՛ս Կապուտիկյան Սիլվա, Մտորումներ ճանապարհի կեսին, Երևան, 1961, էջ 112։ Պոեմում հեղինակը կոտորածների թեմայի վրա գրեթե չի ծանրանում. Եղեռնը նրա խորհրդածությունների ելակետն է, բայց ոչ անմիջական առարկան։ Նրան ավելի շատ հետաքրքրում է ազգի անցնելիք ուղու խնդիրը, մասնավորապես, թե ինչպես պետք է ժողովուրդը վերաբերվի իր պատմության մութ էջերին։ Այս պատգամի քննարկման շուրջ տե՛ս Եղիազարյան Ա. Կ., նշվ. աշխ., էջ 43, 44։ Տեր-Մինասյան Ա. Ա., «Սիլվա Կապուտիկյանի մտորումները ճանապարհի կեսին և հետո»,ԼՀԳ, 2001, թիվ 1, էջ 180-185։
46. Մանրամասն տե՛ս Ղազախեցյան Վլադիմիր, «Կոմունիստական մենատիրության հաստատումը. Քաղաքականությունը կրոնի և եկեղեցու նկատմամբ». – Հայոց պատմություն, հ. IV, գիրք առաջին. Նորագույն ժամանակաշրջան (1918-1945 թթ.), հատորի պատ. խմբ. Վ. Ղազախեցյան, Երևան, «Զանգակ-97» հրատ., 2010, էջ 446-451։
47. Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 6, գ. 6, թ. 72: Հղվում է ըստ Վիրաբյան Ամատունի, «Մեծ Եղեռնի հուշահամալիրի ոդիսականը. Ազգային հուշարձան և խորհրդային իրականություն», Բանբեր Հայաստանի արխիվների, 2008, թիվ 1, էջ 292։ Հարությունյան Ավագ, Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցը և Երկրորդ Հանրապետությունը, Երևան, «Նորավանք» ԳԿՀ, 2015, էջ 15։
48. Հարցը շատ տարողունակ է, մինչդեռ մեր աղբյուրների մեծագույն մասը լոկ մամուլում տեղ գտած հիշատակումներն են։
49. Նմանատիպ մտքեր էին քարոզվում նաև «Առաւօտի» խմբագրականում։ Նշվում էր, որ վեց տարի առաջ այս օրը ««մարդիկ» դժոխքն երկիր փոխադրեցին, անոր մէջ նետեցին այս ցեղը և ... կեցան դիտելու համար, թէ ինչպէս կը գալարուի ու կը չարչարուի, ու ինչպէ՛ս պիտի մոխրանայ Ան...»։ Սակայն հայ ժողովուրդը «վեր է մեռցնող բոլոր ուժերէն և կը ծիծաղի դժոխքի բոցերուն վրայ։ ... Ականջ տուէք և պիտի լսէք մուրճին երգը. հայ աշխատաւոր բազուկը սկսած է արդէն շինել ու կերտել։ ... Ու ասոր համար է որ երէկուան տարելիցը իր լացնող վերյիշումներուն մէջ չկրնար խեղդել յաղթութեան ուրախութիւնը որ այս ցեղին կուրծքին մէջ կայ այս վայրկեաններուն»։ Ատրուշան Հ., Խաչելութեան ճամբուն վրայ, «Առաւօտ. օրկան ազատական կուսակցութեան», 1921, 25 ապրիլի։
50. Ազգային լուրեր. Երէկի սուգը, «Վերջին լուր. ամենօրեայ քաղաքական անկախ հայաթերթ» (Կ.Պոլիս), 1921, 25 ապրիլի, թիւ 2160։
51. Մանրամասն տե՛ս Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսը. «Մեր մեծ վրէժը պիտի ըլլայ անկախ Հայաստանի ստեղծումը», «Ճակատամարտ», 1921, 26 ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 741/ 2562։ Հմմտ. Երէկուան սգահանդէսը, «Առաւօտ», 1921, 25 ապրիլի։
52. Մանրամասն տե՛ս Անհամար բազմութեան մը յուզիչ յարգանքը Ապրիլ 11-24ի սուգին առթիւ, «Ճակատամարտ», 1922, 25 ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 1046։ Ազգային շարժում. Ազգային տօնը Շիշլիի մէջ, «Երկիր. երեկոյեան քաղաքական օրաթերթ» (Կ.Պոլիս), 1922, 25 ապրիլի, թիւ 749։
53. Ապրիլ 11(24)ի տօնը, «Ճակատամարտ», 1923, 25 ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 1356։
54. Հայկական կեանք. Ապրիլ 24ի տօնը, «Ճակատամարտ», 1924, 25 ապրիլի, նոր շրջան, թիւ 1663։
55. Մեր խօսքը. Մեռելոց, «Ճակատամարտ», 1924, 25 ապրիլի, նոր, շրջան թիւ 1663։
56. Հայ նահատակներու տարեդարձը, «Ապագայ. Քաղաքական եւ հասարակական շաբաթաթերթ» (Բարիզ), 1925, 25 ապրիլի, թիւ 24։
57. «Ապագայ», 1935, 24 ապրիլի, թիւ 129։
58. Վիշապազուն, Ապրիլեան երկրորդ սգատօնը Լիոնի մէջ, «Ապագայ», 1935, 26 ապրիլի, թիւ 131։
59. Արսամորդի, Մեծ սգատօնը, «Արաքս» (Ալեքսանդրիա), 1955, 23 ապրիլի, թիւ 14/1425։
60. Տե՛ս, օրինակ Ապրիլ 24, «Ազդակ» (Պէյրութ), 1945, 25 ապրիլի, թիվ 35/4186։ Կիւլեան Գրիգոր, Ապրիլ 24, «Զարթօնք» (Պէյրութ), 1946, 25 ապրիլի, թիւ 2781։ Խմբագրական. Միլիոնաւոր նահատակներու յիշատակը, «Զարթօնք» (Պէյրութ), 1947, 5 ապրիլի, թիւ 147/3027։ «Արարատ» օրաթերթ ազգային-քաղաքական-գրական, 1952, 24 ապրիլի, թիւ 3360։
61. Հեղինակը նկատի ունի հայոց մասնակցությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։
62. Նահատակաց յիշատակի հանդէսը, «Զարթօնք», 1947, 27 ապրիլի, թիւ 148/3028։
63. Նաճարեան Միհրան, նշվ. աշխ., էջ 18։
64. Հմմտ. Միհրան Նաջարյանի դիտարկումը ՀԲԸՄ հիմնադիր, Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում արևմտահայ պատվիրակության ղեկավար Պողոս Նուբար Փաշայի մահվան կապակցությամբ (1930 թ.) Բեյրութում անցկացված սգահանդեսի առիթով. «…համազգային այս մեծ սգահանդէսը պիտի մնայ մեր պատմութեան մէջ բացառիկ և աննախընթաց երեւոյթ մը, որովհետև անզուգական մեծ բարերարին մահովը կարծեցեալ անմիաբան հայ ժողովուրդը անգամ մը ևս իրարու մօտ կու գար, անգամ մը ևս իրարու հետ ձեռք ձեռքի անկեղծ սեղմումներ կ’ունենար, և անգամ մը ևս մէկ սիրտ մէկ հոգի միասնականօրէն և միահամուռ կերպով կը ներկայանար իր ժողովուրդին»։ Նաճարեան Միհրան, նշվ. աշխ., էջ 79։