31.01.2018


Մարաշը պատմական Կիլիկիայի հայաշատ և հարուստ քաղաքներից էր: Հայոց ցեղասպանությունից առաջ այն ուներ շուրջ 40,000 հայ բնակչություն, ովքեր զբաղվում էին արհեստներով, առևտրով ու երկրագործությամբ:

1915 թ. Մարաշի հայությունը տեղահանվեց հայրենի բնօրրանից, նրանցից շատերը կոտորվեցին գաղթի ճանապարհին կազմակերպված ջարդերի ժամանակ:

Առաջին աշխարհամարտում Թուրքիայի կրած պարտությունից և 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին կնքված Մուդրոսի զինադադարից հետո, երբ թուրքական զորքերը թողեցին Կիլիկիան, Մարաշ վերադարձան 1915 թ. քաղաքից տարագրված հայերի մի մասը (շուրջ 25,000 մարդ), այդ թվում՝ ֆրանսիական բանակի կազմում կռված լեգեոնականներ:

1919 թ. քեմալական-ազգայնական շարժման ծավալման պայմաններում թուրքական իշխանությունները զենքի ուժով Մարաշից ֆրանսիական կայազորը հեռացնելու և հայությանը կոտորելու նոր ծրագիր են նախապատրաստում: Դա իրագործելու նպատակով իշխանությունները նախ զինում են տեղի մուսուլման խառնաբոխին, ապա խռովությունների կազմակերպման միջոցով բորբոքում վերջիններիս ատելությունը մարաշահայության նկատմամբ:

1920 թ. հունվարի 21-ին քեմալական զորքերը հանկարծակի հարձակումով զգալի կորուստներ են պատճառում քաղաքում ամրացած ֆրանսիական կայազորին: Հաջորդող օրերին հայկական թաղամասերի վրա արձակվող անընդհատ ռմբակոծությունների հետևանքով բռնկված հրդեհը ողջակիզումների պատճառ է դառնում եկեղեցիներում և այլ հաստատություններում ապաստանած հայության շրջանում: Վիճակն ավելի սարսափելի է դառնում, երբ թուրքական ուժերը ձողերի վրա ամրացված նավթով հագեցած հրավառ լաթերով հարձակվում են հայկական թաղամասերի վրա և հրդեհում հայերի տները: Ստեղծված պայմաններում ֆրանսիական հրամանատարության անվճռական և անորոշ դիրքորոշումը ստիպում է հայ բնակչությանը խիստ անհավասար պայմաններում քաղաքի առանձին հատվածներում դիմել ինքնապաշտպանության: Բուռն մարտեր են մղվում հատկապես Սուրբ Սարգիս, Սուրբ Քառասուն Մանկանց, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիների մոտակայքում, որտեղ դիրքավորված սակավաթիվ հայ լեգեոնականները մի քանի տասնյակ հին զենքերով զինված մարաշցիների հետ փորձում էին պաշտպանել այդ եկեղեցիներում ապաստանած հազարավոր հայերի կյանքը: Շուրջ քսան օր տևած գոյամարտում իրենց հերոսությամբ աչքի ընկան Սարգիս Մարգարյանը, Սեդրակ Խրլաքյանը, Հովսեփ, Հաճի և Պետրոս Հավանճյան եղբայրները, Արամ Սամուելյանը, Մինաս Համբարյանը, Ստեփան Աղազարյանը և ուրիշ քաջորդիներ:

Ի վերջո փետրվարի 10-ի երեկոյան ֆրանսիական հրամանատարության՝ Մարաշը լքելու անփառունակ որոշումն անդառնալի հետևանք ունեցավ տեղի հայության հետագա ճակատագրի վրա: Ֆրանսիական կայազորի հետ Մարաշի սարսափներից հաջողվեց հեռանալ մի քանի հազար հայերի, որոնց մի մասը սակայն դեպի Քիլիս նահանջի ճանապարհին ձմռան սաստիկ ցրտի, սովի ու հիվանդությունների զոհ դարձավ:

Ինքնապաշտպանական փոքրաթիվ ուժերն այլևս անկարող էին դիմագրավել թուրքական գերակշիռ ուժերին: Փետրվարի 11-ին հազարավոր հայեր հանձնվեցին թուրքերի եղեռնագործությանը:

Մարաշի ինքնապաշտպանությունը թուրք ոճրագործների դեմ հայ ժողովրդի մղած պայքարի հերոսական էջերից է:


Սեդա Պարսամյան, ՀՑԹԻ գիտաշխատող