03.12.2010
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, ես լիովին համաձայն եմ Ձեզ հետ, որ շատ բաներ են փոխվել թուրքական հասարակության մեջ, և 1915 թվականի «ողբերգական դեպքերն» այժմ հասարակական քննարկումների օրակարգում են,
բայց հարց է ծագում` ինչո՞ւ են այդ դեպքերը ժխտվել: Դժվար է հավատալ, որ ժխտողական բնույթի բոլոր փաստաթղթերն ու հրապարակումները շուտով կհանվեն Թուրքիայի Արտաքին գործերի նախարարության կայք-էջից: Թույլ տվեք ենթադրել. Թուրքիան, թերևս, կարիք ունի ևս մեկ տասնամյակի, որ առանց հին ու նոր արգելքների, ախտանիշների ու բարդույթների պատշաճորեն առերեսվի սեփական պատմությանը:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, խոսելով հայերի և մյուս քրիստոնյա փոքրամասնությունների դեմ պետականորեն ծրագրած և իրականացրած ցեղասպանության քաղաքականության պատճառների մասին, կարելի է մեղադրել Օսմանյան կայսրության անկման փուլում ազգայնամոլ շարժումների ակտիվացմանը,
բայց թույլ տվեք հարցնել` ինչո՞ւ էին ոստիկանատանը հերոսին վայել ընդունելության արժանացնում մի մարդասպանի, ով 2007 թվականի հունվարին սպանեց Հրանտ Դինքին: Ավելին, ոչ ոք դեռ չի դատապարտվել այդ հանցանքի համար: Ինչո՞ւ են Անատոլիայում ապրող հայերը մինչ օրս վախենում ներկայացնել իրենց իրական ինքնությունը: Որովհետև…Կարծում եմ, որ քաջ գիտեք հարցի պատասխանը, ուստի թույլ տվեք այս առնչությամբ բարձրացնել հաջորդ հարցը. այն վերաբերում է «անհայտ» ազգայնամոլությանը, որը պատասխանատվություն է կրում ավելի քան երեք հազար հայկական վաղ քրիստոնեական շրջանի հուշարձանների կործանման համար, որոնք 1960-1970-ական թվականներին պայթեցվել կամ օգտագործվել էին որպես թիրախ տանկային զորավարժությունների ժամանակ հանրապետական Թուրքիայի կառավարման տարիներին:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, 1914 թվականին հայերը որոշ բարձր պաշտոններ էին զբաղեցնում Օսմանյան կայսրությունում,
բայց թույլ տվեք մեջբերել 1910 թվականին դանիացի արևելագետ Յոհաննես Օստրուպին` Թալաաթ փաշային ուղղած խոսքերը, որոնք ասվել էին նախքան 1914 թվականի «ողբերգական պատերազմը». «Տեսե՛ք, մեր և այս ժողովրդի (հայեր - Հ. Դ.) միջև անհամատեղելիություն կա, որը հնարավոր չէ լուծել խաղաղ միջոցներով. կամ նրանք ամբողջովին կքայքայեն մեզ, կամ մենք ստիպված կլինենք ոչնչացնել նրանց: Եթե ես երբևէ իշխանության գամ այս երկրում, ապա կօգտագործեմ հայերին բնաջնջելու իմ ողջ կարողությունը» (Johannes Østrup, Erindringer, Copenhagen: H. Hirschprungs Forlag 1937, p.118): Կարծում եմ հավելյալ մեկնաբանությունների կարիք չկա:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, 1915 թվականը կարևոր տարեթիվ է հայերի համար,
բայց այն պետք է կարևոր դառնա նաև թուրքերի համար, քանի որ Հայոց ցեղասպանության պատմությունը թուրքական պատմության և հիշողության անբաժան մասն է:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, պատերազմական շրջան էր և, հնարավոր է, Թուրքիայում քաղաքական համակարգը թույլ էր օրինականություն հաստատելու համար,
բայց հարկ եմ համարում հիշեցնել, որ 1915 թվականից մինչև 1924 թվականն ընկած ժամանակահատվածում հայերի աքսորի և նրանց ունեցվածքի բռնագրավման վերաբերյալ արձակվող օսմանյան և թուրքական օրենքներն ու հրամանները կատարվում էին անվերապահորեն:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, Գալիպոլիի/Չանաքկալեի ճակատամարտն ամենաարյունոտն էր Օսմանյան Թուրքիայի պատմության մեջ: Այդ անողոք ճակատամարտին զոհ գնաց շուրջ 250 000 մարդ,
բայց հարյուրավոր հայեր որպես օրինապաշտ օսմանցի հայրենասերներ միացան իրենց թուրք ընկերներին` պայքարելու ընդդեմ թշնամու, ի պաշտպանություն իրենց հայրենիքի: Ճակատամարտում ոչ միայն թուրքեր, այլև արաբներ, քրդեր, հայեր և այլազգիներ զոհվեցին: Այսօր թուրքերը գիտե՞ն արդյոք Սարգիս Թորոսյանի անունը, ով ոչնչացրեց թշնամու առաջին ռազմանավը 1915 թվականին Չանաքկալեի ճակատամարտի ընթացքում և պատմության մեջ մնաց որպես «Դարդանելի հայ հերոս»: Ավետիս Ջեպեճյանը, Վահրամ Փափազյանը և նման շատ հայ զինվորներ ու սպաներ, հավանաբար, կռվել են Ձեր պապի հետ և, անարդարացիորեն, մոռացվել: Այն հայերը, ովքեր ողջ մնացին Չանաքկալեի ճակատամարտից հետո, ավելի ուշ տեղեկացան, որ իրենց սիրելիներն աքսորվել էին արաբական անապատների սպանդանոցներ:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, Դուք ճիշտ եք, պետք է խուսափել անցյալի միակողմանի նկարագրություններից և մեկնաբանություններից,
բայց, այդուհանդերձ, վերստին հաստատում եք թուրքական տեսակետը: Բացարձակ անհասկանալի է Չանաքկալեի ճակատամարտն ու Հայոց ցեղասպանությունը միմյանց կապելու տրամաբանությունը: Եթե, իսկապես, կապ կա, ապա ընդամենը տարեթիվն է` 24-ը ապրիլի, 1915 թվական:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, ինն ու կես դարերի համակեցությունը զգալի ժամանակաշրջան է թուրքերի և հայերի համար,
բայց թույլ տվեք հիշեցնել, որ բացի «millet-i sadika»-ից («հնազանդ մարդիկ» - Հ. Դ.), հայերը հայտնի էին նաև որպես գյավուրներ, այսինքն` անհավատներ, հետևաբար` անհավասար տվյալ հասարակության մեջ: Իսկ «հնազանդ մարդկանց» տարրազատումը մարդու հիմնարար իրավունքների տեսանկյունից արդեն իսկ նշանակում է անհավասարություն:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, ես համաձայն եմ Ձեր այն հայտարարության հետ, որ ասում եք. «Եթե եղել են սխալներ, ապա հարկավոր է խոսել դրանց մասին»,
բայց ես հակված եմ մտածելու, որ անցած ինը տասնամյակի ընթացքում Թուրքիան ոչ միայն պնդել և արդարացրել, այլ նաև թույլ է տվել մի շարք նոր սխալներ:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, առաջ շարժվելու համար մենք պետք է հիշենք «դրական կողմը» և պատրաստ լինենք նաև կիսելու մեր ցավը,
բայց, միաժամանակ, պատմության էջերը թաքցնելու հավելյալ ու այլընտրանքային հռետորաբանության կարիք չունենք:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների բարելավման Երևանի նախաձեռնած և Թուրքիայի կողմից ձախողված փորձի ընթացքում Հայաստանի Սահմանադրական դատարանն արձանագրությունների վերաբերյալ որոշում ընդունեց,
բայց լիովին սխալ է մեղադրել հայաստանյան դատարանին, որը բացառում է «Թուրքիայի համար կարևոր պատմաբանների հանձնաժողովի ստեղծումը: Արդյո՞ք Դուք պատմաբանների հանձնաժողովի կարիք ունեք «մեր ցավը կիսելու» համար:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, Թուրքիան է որոշում բաց թե՞ փակ պահել Հայաստանի սահմանը: Ավելին, նախապայմաններ է դնում` շեշտելով արձանագրությունների վավերացման առաջընթացի անհնարինության մասին և կապում այն Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի կարգավորման հետ:
Բայց այսօրինակ մտքերով, պարզապես, ի չիք եք դարձնում Ձեր կողմից արված նախորդ հայտարարությունները: Վերստին հաստատում եք այն միտքը, որ Թուրքիան պատրաստ չէ փոփոխությունների… Փոփոխություններ, որոնք, թերևս, կարող էին ճակատագրական լինել ոչ միայն երկրի դեմքը, այլ նաև ապագան փրկելու համար:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, տարածաշրջանային խաղաղությունն անհրաժեշտություն է երկարատև խնդիրներ լուծելու հարցում հիմնարար մոտեցումներ մշակելիս:
Բայց արդյո՞ք Սիրիան, Գազան և Լիբանանը «մեկ ազգ, երկու կամ երեք պետության» կարգախոսի ներքո են կառուցում իրենց քաղաքականությունը:
Այո՛, պարո՛ն Դավութօղլու, մենք պետք է անդրադառնանք Ղարաբաղյան հարցին,
բայց մինչ բռնագրավված տարածքների մասին խոսելը, ստիպված եմ հիշեցնել, որ Ձեր երկիրն արդեն երեսունվեց տարի է, ինչ բռնագրավել է Եվրոպական միության մի հատվածը Կիպրոսում, բայց Դուք նախընտրում եք խոսել ադրբեջանական տարածքների «հայկական զավթման մասին»:
Այո՛, հարգելի՛ Ահմեդ բեյ, մենք ապրել ենք միասին, և կարծում եմ, որ չկա այլընտրանք, քան շարունակել անել նույնը և հաղթահարել բոլոր արգելքներն ապագայում:
Բայց անհրաժեշտ եմ համարում նաև հիշեցնել Ձեր պատասխանատվության մասին. անցյալի սխալների վերաբերյալ թուրքական հասարակությանը հղած անորոշ և զգուշավոր հայտարարությունների փոխարեն ավելի լավ է հստակ ուղերձներով հանդես գալ` մեր օրերում դրանք չկրկնելու համար:
ՀԱՅԿ ԴԵՄՈՅԱՆ
Տարածել
