14.04.2016

Հայոց ցեղասպանությունը թուրքական հակահայ պետական քաղաքականության կիզակետն էր, երբ նախօրոք կազմված ծրագրի իրագործումը սկսվեց Առաջին աշխարհամարտի քողի տակ: Այսօր թուրքական պետական և պատմագիտական դիրքորոշման հիմքում ընկած ժխտողականության սկզբունքը նպատակ ունի Մեծ Եղեռնը ներկայացնել որպես պատերազմական իրավիճակ, և ոչ թե՝ մանրակրկիտ մշակված ծրագրի արդյունք:

Սակայն բազմաթիվ փաստաթղթեր, այդ թվում՝ տարբեր պետությունների դիվանագիտական արխիվներում պահվող վավերագրեր, աներկբայորեն փաստում են հայ ժողովրդի ծրագրված ու հետևողական ոչնչացման նպատակի առկայությունը:

Թուրքական պետության պատասխանատվության հարցը վեր հանելու տեսանկյունից կարևոր են Օսմանյան կայսրությունում գործող դաշնակից պետությունների՝ Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի դիվանագիտական ու ռազմական գործիչների հաղորդումները, զեկուցագրերը: Գերմանական և ավստրոհունգարական դիվանագետները կայսրության՝ պատերազմի մեջ մտնելուց հետո էլ շարունակում էին իրենց աշխատանքը: Նրանց զեկուցագրերի ուսումնասիրությունն ու համադրությունը ցույց են տալիս, որ 1915-1923 թթ. Հայոց ցեղասպանության համար համաշխարհային պատերազմը առիթ էր և ոչ թե՝ պատճառ:

Գերմանական ռազմական առաքելությունը ժամանել էր Օսմանյան կայսրություն դեռևս 1913 թ. դեկտեմբերին և պատերազմական գործողությունների շրջանում ուներ մոտ 7-8 հազար սպա, 12 հազար զինվոր: Այս ռազմական ներկայությունը գերմանական ազդեցությունը հսկայական էր դարձնում: Այսպես, թուրք գեներալներից մեկը՝ Իսմեթը, նույնիսկ բողոքում էր, որ գերմանական ռազմական առաքելությունը թույլ էր տալիս ամեն օր հետևել, թե ինչ էր տեղի ունենում երկրում: Նաև գերմանացիներին էին վստահվում բոլոր պետական գաղտնիքները՝ թե՛ քաղաքական, թե՛ ռազմական: Մասնավորապես, գերմանացի սպա էր ղեկավարում օսմանյան բանակի գլխավոր շտաբի Երկրորդ (Հետախուզության) վարչությունը: Սա ցույց է տալիս, թե տեղեկացվածության ինչ մեծ աստիճան ունեին գերմանական զինվորականները և, հետևաբար, նաև՝ դիվանագետները:

1915 թ. սկզբին Օսմանյան կայսրության դաշնակից երկրների դիվանագիտական գործիչները, հենվելով թուրք պաշտոնյաների արտահայտությունների և իրենց շրջաններում իրականացվող հակաօրինական գործողությունների վրա, արդեն փաստում են պետության ներքին քաղաքականության մեջ հայ ժողովրդի բնաջնջման մշակված և հաստատված ուղեգծի առկայությունը: Գերմանական և ավստրոհունգարական դիվանագետների հաղորդագրություններն ընդգրկում էին Օսմանյան կայսրության ողջ տարածքը: Հյուպատոսներն ու փոխհյուպատոսները «գաղտնի» կամ «խիստ գաղտնի» մակագրություններով իրենց դեսպաններին և արտաքին գործերի նախարարությանը տեղյակ էին պահում տեղահանված հայերի կոտորածների ու դրանց հետևանքների մասին: Գերմանական (Շոյբներ-Ռիխտեր, Ռյոսլեր, Հոֆման, Բյուգե, Հոլշթայն, Կուկհոֆ, Վերթ, Բերգֆելդ) և ավստրոհունգարական (Կվիատկովսկի, Ռադիմսկի, Նադամլենցկի) դիվանագետների՝ Ալեքսանդրետից, Ադանայից, Մոսուլից, Սամսունից, Զմյուռնիայից, Սեբաստիայից, Տրապիզոնից, Էրզրումից, Հալեպից և Օսմանյան կայսրության այլ շրջաններից հաղորդվող զեկույցները հավասարազոր երևույթ էին համարում հայ բնակչության տեղահանությունը և կոտորածը՝ որպես հայ տարրի բնաջնջման մեթոդներ: Այդ հաղորդումների համադրությունը բացահայտում է տեղահանության բարբարոսական բնույթը:

Ավստրոհունգարական և գերմանական վավերագրերի իսկությունը կասկած չի հարուցում այն պատճառով, որ պատերազմում Օսմանյան կայսրության դաշնակից պետության պաշտոնյաների զեկուցումներն անշուշտ հօգուտ հայերի չէին կարող լինել: Ավելին, կա ևս մի հատկանիշ, որը գերմանական աղբյուրներն արժանահավատ է դարձնում: Այս զեկույցների և հաղորդումների հեղինակները հիմնականում դրական կարծիք չունեին Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության մասին, երբեմն էլ՝ ակնհայտ բացասաբար էին տրամադրված: Այսպես, դեսպան Վանգենհայմը 1915 թ. ապրիլին փոխանցում է Բեռլին, որ հայերի վիճակը բավականին անհույս է և Գերմանիայի բարձրագույն շահերից է բխում չխառնվել: Նա միաժամանակ դեսպան Մորգենթաուին հայտարարում է, որ հայերն ընդամենը նենգ վնասատուներ են:

Դրանից բացի, պատերազմական պայմաններն ավելի էին մեծացնում առանց այդ էլ բարձր դիվանագիտական գաղտնիության աստիճանը: Հետևաբար, գերմանական ու ավստրոհունգարական դիվանագետները, վստահ լինելով իրենց զեկուցագրերի գաղտնիության մեջ, որևէ կերպ չէին կաշկանդվում՝ դրանց բովանդակությունը շարադրելիս:

Այդ երկու երկրների դիվանագիտական անձնակազմի ներկայացուցիչները երկար տարիներ գործում էին Օսմանյան կայսրությունում, սերտ շփման մեջ էին հայ ժողովրդի հետ, լավատեղյակ էին իրադրությանը, հայերի ներգրավվածությանը կայսրության տնտեսական կյանքի մեջ, այդ իսկ պատճառով հեշտությամբ հերքում էին հայերի ապստամբության մասին թուրքական վարկածները, վեր հանում տեղահանության իրական նպատակը և տնտեսական այն աղետը, որի մեջ կհայտնվեր կայսրությունը հայերի ոչնչացման պատճառով:

Թեև գերմանական դիվանագետները և հյուպատոսները անթիվ հաղորդագրություններ էին ուղարկում Բեռլին ահագնացող կոտորածների մանրամասների նկարագրությամբ, սակայն իշխանություններից ստացվում էր հստակ հրաման. չմիջամտե՛լ և պահպանե՛լ գաղտնիությունը:


ԴԻՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԱՆՁՆԱԿԱԶՄ

Դեսպաններ և դեսպանի ժամանակվոր պաշտոնակատարներ

Գերմանական
• Բարոն Հանս ֆոն Վանգենհայմ, 1912 թ. – 1915 թ. հոկտեմբերի 25
• Արքայազն Վիլհելմ Հոհենլոե – Լանգենբուրգ, 1915 թ. հուլիսի 20 – հոկտեմբերի 2
• Դեսպանի խորհրդական բարոն Կոնստանտին ֆոն Նեյրաթ, գործելով որպես պաշտոնակատար, 1915 թ. հոկտեմբերի 25 – նոյեմբերի 15
• Կոմս Փոլ ֆոն Մետերնիխ,1915 թ. նոյեմբերի 15 – 1916 թ. հոկտեմբերի 3
• Պատվիրակության խորհրդական Վիլհելմ ֆոն Ռադովից, 1916 թ. հոկտեմբերի 3 –նոյեմբերի 16
• Դոկտոր Ռիչարդ ֆոն Կյուլման, 1916 թ. նոյեմբերի 16 – 1917 թ. հուլիսի 24
• Կոմս Յոհան Հենրիխ Բերնսդորֆ, 1917 թ. սեպտեմբերի 7 – 1918 թ. հոկտեմբերի 27
• Դեսպանի խորհրդական Վալդբուրգ, 1918 թ. հոկտեմբերի 27– դեկտեմբերի 20

Ավստրոհունգարական
• Յոհան մարկգրաֆ Պալավիչինի, 1906 թ. հոկտեմբերի 5 – 1918 թ. նոյեմբերի 30
• Պաշտոնակատար Կառլ կոմս Տրաուտմանսդորֆ – Վեինսբերգ, փոխարինում էր Պալավիչինիին Վիեննա մեկնած ժամանակ 1915 թ. սեպտեմբերին:

Հյուպատոսներ և փոխհյուպատոսներ

Գերմանական
• Դոկտոր Հեյնրիխ Բերգֆելդ, հյուպատոս, Տրապիզոն, 1910 թ. – 1916 թ. մարտի 8, հյուպատոսության Սամսուն տեղափոխվելուց հետո՝ 1916 թ. մարտի 8 – 1917 թ. հունվարի 27, 1918 թ. հուլիս – նոյեմբեր
• Դոկտոր Էուգեն Բյուգե, հյուպատոս, Ադանա, 1910 թ. մայիս – 1918 թ. հոկտեմբեր
• Հեսսե, հյուպատոս, Սեբաստիա, 1917 թ. հոկտեմբերի 8 – 1918 թ. օգոստոս
• Վալթեր Հոլշթեյն, փոխհյուպատոս, գերենտ, Մոսուլ, 1911 թ. – 1918 թ. ապրիլ, բացակայել է աշխատանքից հետախուզական ուղևորությունների նպատակով 1914 թ. նոյեմբեր – դեկտեմբերին, 1915 թ. հոկտեմբերին, 1916 թ. հուլիսիս 22 – սեպտեմբերի 23-ին:
• Հերման Հոֆման, փոխհյուպատոս, գերենտ, Ալեքսանդրետ, 1917 թ. մայիսի 10 –օգոստոսի 10
• Կուկհոֆ, փոխհյուպատոս, Սամսուն, 1905 թ. – 1917 թ. օգոստոս, գերենտ՝ 1917 թ. օգոստոս – 1918 թ. հունվարի 7, գերենտ՝ Տրապիզոն 1917 թ. հունվարի 27- օգոստոս
• Դոկտոր Մաքս Էրվին ֆոն Շոյբներ Ռիխտեր, փոխհյուպատոս, Էրզրում, 1915 թ. փետրվարի 17 – օգոստոսի 6
• Դոկտոր Վալթեր Ռյոսլեր, հյուպատոս, Հալեպ, 1910 – 1918 թ. մայիս

Ավստրոհունգարական
• Արքայազն Ալոիս դե Սիլվա Դանդինի, հյուպատոս, Հալեպ
• Էրնսթ ֆոն Կվիատկովսկի, գլխավոր – հյուպատոս, Տրապիզոն, Սամսուն
• Դոկտոր Արթուր Շևալիե դե Նադամլենցկի, հյուպատոս, Ադրիանապոլիս (Էդիրնե)
• Վլադիմիր Ռադիմսկի, հյուպատոս և գերենտ, Զմյուռնիա (Սմիռնա)


Փաստաթղթեր - գերմանական
Փաստաթղթեր - ավստրոհունգարական

Նյութը պատրաստեցին Սերինե Մուրադյանը և Ռեգինա Գալուստյանը