1914-1922 թթ. Հայոց ցեղասպանության հետևանքով շուրջ 500 000 հայ երեխաներ սպանվեցին (ողջակիզվեցին, թունավորվեցին, խեղդամահ արվեցին), մահացան սովից, տարբեր համաճարակային հիվանդություններից: Ցեղասպանությունը վերապրած շատ երեխաներ՝ որբացան, բռնի իսլամացվեցին: Կենդանի մնացածներին վերահաս մահից փրկելու և կայսրության տարածքից տարհանելու գործուն աշխատանքներ իրականացրեցին հայկական միությունները, եկեղեցական կառույցները, օտարերկրյա նպաստամատույց կազմակերպությունները (Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտե, Լոնդոնի քաղաքագլխի ֆոնդ, Դանիացի տիկնանց միություն, Ռուսական Կարմիր խաչ, Ռուսաստանի քաղաքների միություն և այլն), ինչպես նաև միջազգային կազմակերպությունները (Կարմիր խաչ, Ազգերի լիգա):

Մահվան վտանգի առջև հայտնված որբերի տարհանումն ապահովելու էր երեխաների հետագա ֆիզիկական անվտանգության, կեցության և ազգային դաստիարակության հարցը: Ըստ էության տարհանվում էին այն որբերը, որոնց ցեղասպանության տարիներին հավաքագրել էին անմարդաբնակ վայրերից (անապատներից, անտառներից), փողոցներից, որտեղ նրանք զբաղվում էին մուրացկանությամբ, մահմեդական ընտանիքներից և թուրքական պետական որբանոցներից: Տարհանվեցին նաև ռազմական գործողությունների գոտում հայտնված հայ երեխաները, որոնց էվակուացիան իրականացվեց ռուս և անգլիացի զինվորականների կողմից:

Ցեղասպանության տարիներին հայ երեխաների առաջին լայնածավալ տարհանումն իրականացվեց Մուսա լեռան հերոսամարտի ժամանակ: 1915թ.-ի գարնանը երիտթուրքական կառավարությունը սկսում է Արևմտյան Հայաստանի և կայսրության մյուս շրջանների հայ բնակչության տեղահանությունն ու բնաջնջումը: Հուլիսի 30-ին նաև Միջերկրականի առափնյա շրջանի` Սուեդիայի (Հալեպի նահանգ, Անտիոքի գավառ) վեց հայկական գյուղերի ավելի քան 6000 բնակչությանը գաղթի հրաման է տրվում: Հրամանին է ենթարկվում բնակչության մի փոքր մասը, մնացածը` մոտ 5000 սուետիահայեր բարձրանալով Մուսա լեռը՝ դիմում են ինքնապաշտպանության, որը տևում է 53 օր: Ֆրանսիական «Գիշեն» ու «Ժաննա դ’Արկ» նավերը օգնության են հասնում և սեպտեմբերի 13-15-ը 4058 հոգու Մուսա լեռից էվակուացնում Եգիպտոսի Պորտ-Սաիդ նավահանգիստ: Մի քանի երեխաներ ծնվեցին ֆրանսիական նավերի վրա, որոնց անվանակոչեցին խորհրդանշական անուններով՝ Գիշեն, Ազատուհի և այլն:

Մուսա լեռից Պորտ Սաիդ տարհանվածներից 1 563-ը երեխաներ էին:

Այս ընթացքում հայ երեխաների տարհանման գործողություններ իրականացվեցին Խնուսում, Վանում, Բաղեշում և այլ վայրերում:

Փոքր Ասիայում քեմալական (ազգայնական) շարժման ծավալմանը զուգընթաց՝ 1921-22 թթ. Օսմանյան կայսրության որբանոցներում ապաստանած հայ երեխաների համար վտանգավոր իրավիճակ է ստեղծվում: Այն ավելի է սրվում Կիլիկիայում քեմալականների կողմից իրագործված հայկական կոտորածներից հետո, որի հետևանքով հազարավոր կիլիկիահայեր Այնթափից, Մարաշից, Հաճընից, Մերսինից և այլ վայրերից ստիպված են լինում լքել իրենց հայրենի բնակավայրերը: 1921 թ. վերջին՝ կիլիկիահայերի զանգվածային գաղթի ընթացքում, շուրջ 7500 հայ որբ Կիլիկիայից տարհանվում է Հալեպ, Բեյրութ, Դամասկոս և Ալեքսանդրեթ, որոնց մեծ մասը հայտնվում է Ազգային խնամատարության և Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միության խնամակալության տակ:

Հայ երեխաների տարհանման դրվագներից է նաև 1921 թ. դեկտեմբերին Բասրայի նահանգի Նահր էլ Օման ավանի հայկական գաղթակայանից 816 հայ որբի նավով փոխադրումը Երուսաղեմ, որտեղ նրանց դիմավորում են Երուսաղեմի Հայոց պատրիարք Եղիշե արքեպիսկոպոս Դուրյանը, ազգային գործիչներ և մեծ թվով տեղացի հայեր:

1915-23 թթ. երիտթուրքերի և քեմալականների կողմից իրագործված հայկական կոտորածների հետևանքով որբացած հազարավոր հայ երեխաներ հայտնվեցին ֆիզիկական ոչնչացման վտանգի տակ՝ Օսմանյան կայսրության ողջ տարածքով մեկ: Այս մտահոգությամբ պայմանավորված՝ 1922 թ. փետրվարի 7-ին Հալեպում կայանում է Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույցի աշխատակիցների և Կիլիկիո Սահակ Բ կաթողիկիոսի կողմից լիազորված հայկական պատվիրակության ժողովը՝ Առաջնորդական փոխանորդ Հարություն քահանա Եսայանի նախագահությամբ: Ժողովը որոշում է Թուրքիայի հարավային և հարավարևելյան շրջանների որբանոցներում ապաստանած հայ որբերին տեղափոխել Սիրիա և Լիբանան, իսկ հյուսիսային և հյուսիսարևմտյան շրջանների որբացած հայ երեխաներին՝ Հունաստան և Կովկաս: Թուրքիայի ներքին՝ կենտրոնական շրջանների՝ Կեսարիա, Կոնիա, Սեբաստիա, ինչպես նաև հյուսիսային շրջանների՝ Տրապիզոն, Սամսուն, քրիստոնյա որբերը՝ հայ և հույն ծնողազուրկ երեխաները, Ամերիկյան նպաստամատույցի որոշմամբ ցամաքային ճանապարհով փոխադրվում են Կ.Պոլիս, իսկ այնտեղից՝ նավով Հունաստան և տեղաբաշխվում 13 որբանոցներում: Քայքայվող Օսմանյան կայսրության մյուս շրջաններից՝ Թրակիայից, որբերը տեղափոխվում են Ռումինիա և Բուլղարիա, իսկ Իզմիրից և Բրուսայից՝ Մարիցա գետով՝ Հունաստան:

Թուրքիայի հարավային և հարավ-արևելյան շրջաններից (Ուրֆայի շրջակայքից, Մարդինից, Խարբերդից, Ակնից և Մալաթիայից) հայ որբերի տարհանման պատասխանատուներ նշանակվեցին Յակոբ Կյունցլերը և նրա կինը՝ Էլիզաբեթը, ովքեր 1922 թ.-ից աշխատում էին Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեի Ուրֆայի մասնաճյուղում և զբաղվում այդ կազմակերպության կողմից հավաքված հայ որբերի խնամքով: Նրանց թեկնածության ընտրությունը պայմանավորված էր վերջիններիս՝ տարածքի և թուրքերենի փայլուն իմացությամբ: 1922 թ. ապրիլին Խարբերդից և հարակից շրջաններից Կյունցլերը կազմակերպում է համաշխարհային պատմության մեջ որբերի ամենաստվար՝ շուրջ 5 000 երեխաների աննախադեպ տարհանման գործողությունը: Ըստ Յա. Կյունցլերի կազմած վիճակագրության՝ ընդհանուր առմամբ Թուրքիայի հարավային և հարավ-արևելյան բնակավայրերից տարբեր խմբերով իր կողմից տարհանվում է շուրջ 8 000 հայ երեխա, որոնք տեղաբաշխվում են Սիրայի և Լիբանանի որբանոցներում:

1922 թ. սեպտեմբերին՝ Զմյուռնիայի աղետի ժամանակ, շուրջ 5 000 հույն և հայ որբեր տարհանվում են քեմալականների կողմից հրդեհի մատնված քաղաքից՝ Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույցի աշխատակից Սառա Քորնինգի ջանքերով, որոնց ամերիկյան ռազմանավերով տեղափոխում են Հունաստան:

Տարհանման այս գործողությունների արդյունքում երիտթուրքերի ու քեմալականների ցեղասպանական գործողություններից փրկվեցին հազարավոր հայ որբեր:

Ըստ Ջ. Բարտոնի տվյալների՝ 1922-23 թթ.՝ Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույցի գործուն աշխատանքների շնորհիվ, մոտավոր հաշվարկով Թուրքիայից Սիրիա, Լիբանան և Հունաստան էվակուացվեցին մոտ 30 000 հայ և հույն որբ, որից 12 000 հայ երեխա՝ կայսրության միայն հարավային, հարավարևելյան շրջաններից:



Գոհար Խանումյան
ՀՑԹԻ թանգարանային ֆոնդերի բաժնի վարիչ, գլխավոր ֆոնդապահ