Հայոց ցեղասպանության տարիներին տեղահանության, ջարդերի ընթացքում մեծ թվով երեխաներ նահատակվեցին: Օսմանյան կայսրության ներքին գործերի նախարար Թալեաթի հրամաններից մեկում ասված էր. «Հինգ տարեկանից բարձր բոլոր օսմանահպատակ հայերը պետք է դուրս տարվեն քաղաքներից և սպանվեն՚: Երեխաների մի մասը ողջակիզվեց, մյուսները թունավորվեցին, խեղդամահ արվեցին, մահացան անոթությունից, հիվանդություններից: Ցեղասպանության հետևանքով որբացան հարյուր հազարավոր երեխաներ, որոնց մի մասը դատապարտված էր դավանափոխության կամ` ազգափոխության:

Ողջակիզման դեպքերն առավել տարածված էին Բիթլիսի նահան•ում: Շվեդ միսիոներուհի Ալմա Յոհանսոնը, որն աշխատում էր Մուշի գերմանական որբանոցում, նշում է, որ Մուշում ողջակիզվել են բազմաթիվ կանայք ու երեխաներ, այդ թվում` և որբանոցի սաները: Երեխաների ողջակիզման դեպքեր եղան և Դեր-Զորում, որտեղ հավաքվել էին հազարավոր երեխաներ. քաղաքից դուրս տանելով` նրանց վրա բենզին էին լցրել ու ողջ-ողջ այրել: Երեխաների սպանության այս մեթոդը կիրառվել է նաև Խարբերդի, Դիարբեքիրի նահանգներում:

Այս տարիների ընթացքում արձանագրվեցին նաև թուրք բժիշկների կողմից հայ որբերի թունավորման դեպքեր: Ականատեսների վկայությամբ տարբեր բնակավայրերից Ակնում հավաքված մոտ 500 հայ որբեր թունավորվեցին թուրք բժիշկների կողմից: Տրապիզոնում իրագործվեցին ցեղասպանության գրեթե բոլոր մեթոդները: Տրապիզոնի առողջապահական ծառայության պաշտոնյա դոկտ. Զիյա Ֆուադը և քաղաքի առողջապահական ծառայության ղեկավար դոկտ. Ադնանը տեղացի թուրք բժշկների վկայությունների հիման վրա փաստում են, որ Տրապիզոնի նահանգի առողջապահության ղեկավար դոկտ. Ալի Սայիբը պարբերաբար թունավորում էր քաղաքի Կարմիր Խաչի հիվանդանոց բերված հայ երեխաներին և հրամայում Սև ծովում խեղդամահ անել այն երեխաներին, ովքեր ընդդիմանում էին ընդունել տրվող դեղորայքը: Դոկտ. Սայիբի գործադրած մեկ այլ մեթոդն էր հայ երեխաների սպանությունը շոգեբաղնիքի վերածված տներում:

Մեծ թվով հայ երեխաներ խեղդամահ արվեցին Եփրատ գետում, հատկապես Դեր-Զորի հատվածում: Մի հայ վերապրողի վկայությամբ Դեր-Զորի ոստիկանապետ Մուստաֆա Սիդկիի հրամանով 1916թ. հոկտեմբերի 24-ին շուրջ 2000 որբերի, ոտքերն ու ձեռքերը կապելով, նետեցին Եփրատը: Նրանց երկու-երկու նետում էին գետը ոստիկանապետի ներկայությամբ, ով ակնհայտ հաճույք էր ստանում խեղդվողների տվայտանքներից: Երեխաներին մասսայականորեն խեղդամահ անելու մյուս կենտրոնը Քեմախի կիրճն էր: Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպան Հ. Մորգենթաուն վկայում է, որ Քեմախի կիրճում թուրքերը սրախողխող են արել ու Եփրատը նետել հարյուրավոր հայ երեխաների:

Հայ երեխաներին բնաջնջելու թուրքական կառավարության քաղաքականությունն ավելի ցայտուն դրսևորվեց տեղահանությունից հետո, երբ ցեղասպանության հետևանքով որբացած բազմաթիվ երեխաներ հավաքվեցին: Այս երեխաների համար թուրքական կառավարությունը որոշ բնակավայրերում որբանոցներ բացեց: Թալեաթը հրամայեց հավաքել ու պահել միայն այն որբերին, ովքեր չէին հիշում այն տանջանքները, որոնց ենթարկվել էին իրենց ծնողները: Մյուս երեխաները պետք է հեռացվեին քարավանների հետ: Դանիացի միսիոներուհի քույր Մարչերը եղավ կառավարության Խարբերդում հիմնած նման մի որբանոցում և զարմացավ, թե որքան խնամված էին որբանոցի 700 երեխաները: Բայց մի քանի օր անց, երբ նա կրկին այցելեց որբանոց, տեսավ, որ 700 որբերից մնացել էին 13-ը, մյուսները անհետացել էին: Պարզվեց, որ երեխաներին տարել են Ծովք (Գյոլջուկ) լիճ և խեղդամահ արել, որտեղ 1915թ. ամռանը խեղդամահ էին արվել տասնյակ հազարավոր հայեր:

Հարկ է արձանագրել, որ այս տարիների ընթացքում բազմաթիվ հայ որբերի տարան քրդերը, թուրքերն ու արաբները: Նրանք որդեգրեցին հայ երեխաներին ու իսլամացրեցին: Որոշ որբանոցներում ևս, ինչպես Անթուրայի որբանոցում հայ երեխաները իսլամացվեցին: Մի շարք կազմակերպությունների ու անհատների աջակցությամբ, հետագա տարիներին հայտնաբերեցին ու փրկագնով ազատվեցին հազարավոր նման որբեր: Այնուամենայնիվ, նրանց մի ստվար հատված դատապարտված էր ուծացման:

Ինչ վերաբերում է այն փոքրիկներին, որոնք փրկվեցին ջարդերից, կրոնափոխությունից, ապա նրանք դեռ բազում փորձությունների դիմակայեցին` հավատարիմ մնալու իրենց կրոնին ու ազգությանը: Մինչև կյանքի վերջ նրանք չկարողացան մոռացության տալ այն մեծ ողբերգությունը, որ ապրել էին վաղ մանկության ու պատանեկության տարիներին: Տասնամյակներ անց նրանց մոտ արթուն էր նույն վախի, մենակության զգացումը, որ նրանք ապրել էին Հայոց ցեղասպանության տարիներին:

Կազմվել է համաձայն Վահագն Դադրյանի
“Children as victims of Genocide” հոդվածի,
«Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հարցեր», Եր.,
ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի հրատ., 2003, էջ 3-19