15.03.2021


Խաչատուր և Հնազանդ Թեհլիրյանների ընտանիքում 1896 թ. ապրիլի 2-ին ծնվեց Սողոմոն Թեհլիրյանը. նա չորս եղբայրներից ամենակրտսերն էր:

Հայրենիքում ուսանելուց հետո Սողոմոնը մեկնել էր Եվրոպա՝ Գերմանիայում բարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով: Երբ սկսվեց Առաջին աշխարհամարտը, Սողոմոնը Սերբիայում էր, որտեղ գտնվում էին հայրն ու հորեղբայրը, և շուտով Բալկաններում ապրող մի խումբ հայ երիտասարդների հետ գալիս է Թիֆլիս (1915 թ. սկզբին) և անդամագրվում զորավար Անդրանիկի հայ կամավորական 1-ին ջոկատին:

1915 թ. հունիսին Թեհլիրյանը հայ կամավորների հետ մտնում է Վան՝ ականատես դառնալով տեղի հայության բռնագաղթին: Նա հազարավոր հայ գաղթականների հետ հասնում է Իգդիր, այնտեղից էլ՝ Երևան:

1915 թ. հուլիսի սկզբին սկսվում է Երզնկայի հայ բնակչության կոտորածն ու տեղահանությունը: Թեհլիրյանների 85 հոգանոց գերդաստանից փրկվեց միայն նրա ավագ եղբոր` Միսաքի դուստրը՝ Արմենուհին, ում հետագայում հայտնաբերեցին քրդերի մոտ (փրկվեցին նաև Սերբիայում արտագնա աշխատանքի մեկնած Սողոմոնի հայրը՝ Խաչատուրը, եղբայրները՝ Միսաքը, Սեդրակը և հորեղբայրը՝ Օսկիանը):

1916 թ. Սողոմոնը գալիս է Երզնկա, որն այդ ժամանակ գրավված էր ռուսական զորքերի կողմից, այն հավատով, որ կգտնի իր ընտանիքի կորցրած անդամներին: Երբեմնի հայաշատ քաղաքի ավերակների մեջ նա դժվարությամբ է գտնում հայրական տունը: Ավերված և դատարկված տան մեջ Թեհլիրյանը հոգեկան խորը ցնցում է ունենում և ուշագնաց ընկնում: Այս դեպքը հետագայում՝ դատաքննության ժամանակ, նրա մոտ ախտորոշված ընկնավորության (էպիլեպսիա) երկրորդ դրսևորումն էր (առաջին անգամ նա ուշագնաց եղավ 1915 թ. հուլիսին, Երևանում):

Երզնկայում նա իրականացնում է կարևոր առաքելություն՝ հայտնաբերել անմարդաբնակ վայրերում՝ քարանձավներում, անտառներում, լքված, ավերակ տներում թաքնված անապաստան ու ծնողազուրկ երեխաների և նրանց հանձնել որբանոցների խնամքին:

Շուտով Երզնկայում Սողոմոնը միանում է Սեբաստացի Մուրադի ջոկատին և մասնակցում Կովկասյան ճակատի ռազմական գործողություններին: 1918 թ. ապրիլի 6-ին Սարիղամիշի մոտ, Թեհլիրյանը հրազենային վնասվածք է ստանում և տեղափոխվում Թիֆլիս:

1918 թ. դեկտեմբերին Սողոմոն Թեհլիրյանը ժամանում է Կ.Պոլիս` գտնելու մատնիչ Հարություն Մկրտչյանին, որի կազմած «սև ցուցակի» համաձայն Թալեաթի հրամանով 1915 թ. ապրիլի 24-ին աքսորվեց Կ. Պոլսի հայ քաղաքական և մշակութային վերնախավը: 1919 թ. փետրվարին Կ.Պոլսում Թեհլիրյանը հայտնաբերում և գնդակահարում է հայազգի մատնիչին:

1919 թ. վերջին Թեհլիրյանը ուղևորվում է ԱՄՆ, որտեղ ծանոթանում է հայտնի քաղաքական գործիչ Արմեն Գարոյի (Գարեգին Փաստրմաջյանի) հետ և նրա կողմից ընդգրկվում «Նեմեսիս» գործողության մեջ: Դեռ 1919 թ. աշնանը Երևանում կայացած ՀՅԴ 9-րդ ժողովում խիստ գաղտնիության պայմաններում որոշվել էր մահապատժի ենթարկել հայերի տեղահանությունն ու կոտորածները կազմակերպած երիտթուրք հանցագործներին, ովքեր, Թուրքիայից փախուստի դիմելով, խուսափել էին թուրքական դատարանից: ՀՅԴ 9-րդ ժողովում ընտրվեց 41 թիրախ. ցուցակում առաջինը Թալեաթն էր: Վերջինս իր հայրենիքում հեռակա կարգով արդեն իսկ դատապարտվել էր մահվան: Գործողության համար ընտրվեց հունական դիցաբանության վրեժի աստվածուհու՝ Նեմեսիսի անունը:

1921թ. մարտի 15-ին Սողոմոն Թեհլիրյանը Բեռլինում գնդակահարեց Թուրքիայի Ներքին գործերի նախկին նախարար Թալեաթին: Վերջինս, փոխելով արտաքինը և անձնական տվյալները, ծպտյալ Գերմանիա էր տեղափոխվել (Բեռլինում Թալեաթն ապրում էր Ալի Սալիհ անունով): Թալեաթին հուղարկավորեցին մահվան միայն 5-րդ օրը, քանի որ թուրքական նոր իշխանություններն արգելեցին նրան թաղել հայրենիքում: Բեռլինում նախկին դաշնակիցները՝ գերմանացիները, կազմակերպեցին Թալեաթի ճոխ հուղարկավորությունը. բազմաթիվ ծաղկեպսակներ, տարբեր երկրներից ժամանած թուրքեր, հակահայկական ելույթներ և կոչեր… 1943 թ. Թալեաթի աճյունը Հիտլերի հրամանով հանդիսավորությամբ տեղափոխվեց Ստամբուլ:

Սողոմոն Թեհլիրյանը հուշերում գրում է. «Դիմացի մայթով հաւասարուեցի նրան, արագ քալերով բաւական յառաջացայ. անցայ նոյն մայթը, ուսկից գնում էր նա: Մոտենում էինք իրար: Նա գալիս էր ճեմելու ձեւով՝ ձեռնափայտը անփոյթ ճօճելով: Մի կարճ տարածութիւն մնացած զարմանալի անդորրութիւն համակեց էութիւնս: Հաւասարուելու վրայ Թալեաթը շեշտակի նայեց ինձ, աչքերի մեջ առկայծեց մահուան սարսուռը: Վերջին քայլը բեկուեց. մի քիչ թեքուեց որ խուսափի, բայց զէնքը դուրս քաշելս ու գլխին պարպելս մէկ եղաւ…»:

Հայ վրիժառուն ձերբակալվում է գերմանական ոստիկանության կողմից: Դատավարության ընթացքում (Բեռլին, 2/3-ը հունիսի, 1921 թ.) վկայություն տվեցին գերմանացի բարձրաստիճան սպա Լիման ֆոն Սանդերսը, հայտնի հասարակական գործիչ, հայասեր Յոհաննես Լեփսիուսը, ցեղասպանությունը վերապրած հայեր: Թեհլիրյանին պաշտպանում էին անվանի իրավաբաններ Ադոլֆ ֆոն Գորդոնը՝ իրավական գաղտնի խորհրդական, Յոհաննես Վերթաուերը՝ իրավական խորհրդական, Նիմայերը՝ Քիլի համալսարանի իրավագիտության բաժնի պրոֆեսոր: Նրա դատապաշտպանները Թալեաթի հանցանքը հիմնավորելու համար օգտագործեցին բնօրինակ հեռագրեր, որոնցում Թուրքիայի Ներքին գործերի նախկին նախարարը տալիս էր հայերի բնաջնջման և տեղահանության հրամանները: Բերված փաստերի ու վկայությունների արդյունքում 1921թ. հունիսի 3-ին Բեռլինում գերմանական դատարանը արդարացրել է Սողոմոն Թեհլիրյանին:

Թեհլիրյանի գործում գերմանացի հումանիստ Ա. Վեգների բնութագրմամբ «ոչ թե սպանողն էր մեղավոր, այլ` սպանվողը»:

Ս. Թեհլիրյանի դատավարությունը բավականին մեծ հասարակական-քաղաքական արձագանք ունեցավ. այն լայնորեն լուսաբանվեց ինչպես ժամանակի եվրոպական, ամերիկյան ու հայկական մամուլում, այնպես էլ՝ գերմանացի և թուրք լրագրողների կողմից:

Դատավարությանը մասնակցում էր նաև երիտասարդ հրեա իրավաբան Ռաֆայել Լեմկինը, ում կյանքում Թեհլիրյանի դատական գործը ճակատագրական նշանակություն ունեցավ: Տարիներ անց արդեն փորձառու իրավաբանը ստեղծեց «գենոցիդ» եզրույթը և նրա անմիջական ջանքերով նորաստեղծ Միացյալ ազգերի կազմակերպության Գլխավոր ասամբլեան 1948 թվականին ընդունեց «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» կոնվենցիան:

Դատավարությունից հետո Սողոմոն Թեհլիրյանը բնակություն է հաստատել Բելգրադում (Սերբիա)՝ իբրև Սողոմոն Մելիքյան: 1950-1955 թթ. ապրել է Կասաբլանկայում (Մարոկկո), 1955-1957 թթ.՝ տեղափոխվել է Փարիզ, այնտեղից էլ 1957թ.՝ Սան-Ֆրանցիսկո (ԱՄՆ), որտեղ մահացել է 1960 թ. մայիսի 23-ին: Նրա աճյունը հողին է հանձնվել Ֆրեզնոյում:



Գոհար Խանումյան
ՀՑԹԻ գլխավոր ֆոնդապահ, գիտաշխատող